اقتصاد چگونه خود را می کشد؟!؟
کیاست - مهدی محمدی - بازیگران بازار برای تنظیم آن از مکانیسم های گوناگونی استفاده می کند، همه تلاش ها برای برقراری تعادل بین عرضه و تقاضاست، انسان اقتصادی معقول با محاسبه بین هزینه و فایده، می خرد، می فروشد و برای احتیاجات خود، منابع را به کار می گیرد. در این میان گاهی تکنیک هایی به کار گرفته می شود که در ظاهر برهم زننده این تعادل به نظر می رسد، وقتی که مخاطب می بیند یک محصول بیشتر از قیمتی که برای آن پرداخت می کند ارزش دارد یا زمانی که برای سرنوشت یک تولید کننده کالا یا خدمات احساس خطر می کند که با این دست فرمان دارد به دره سقوط می کند؛ دست فرمان خودکشی! این جاست که خودکشی اقتصادی معنا پیدا می کند. خودکشی تنها به بن بست رسیدن یک فرد از نظر خودش یا ابراز احساسات نهنگ ها برای یکدیگر نیست بلکه گاهی اقتصاد هم به مرز خودکشی می رسد.
دورکیم در تحقیقی خودکشی ها را بررسی کرده و نتیجه گیری کرده در دوران اوج یا حضیض های اجتماعی، اقتصادی و عاطفی، خودکشی کمتر بوده است، مثل زمان انقلاب یا جنگ، سال های ثبات بیشتر از زمان رونق یا رکود، او نرخ های خود کشی را به عنوان شاخص همبستگی (با ادغام) اجتماعی به کار می برد و بین گروه های مختلف اجتماعی در میزان خودکشی تفاوت می گذارد و می گوید: با اینکه دلایل مشابهی چون افسردگی یا بی پولی و ناامیدی از طرف کشندگان خویشتن بیان شده اما تفاوت آمار خودکشی بین گروه های مختلف با همدیگر، نشان می دهد چیزی فراتر از این مسایل در میان است.
ولی فقط آدم ها و نهنگ ها خودکشی می کنند یا این کار با همه علت هایش، صرفا واکنشی به شرایط است؟ شرایطی که دیگر راهی برای برون رفتش وجود ندارد اما می تواند یک راه حل بسازد، مثل کامیکازه های ژاپنی که وقتی مهمات یا توان ادامه جنگ را نداشتند از همان افق ناامیدی، راهی می یافتند که دشمن را هم با خود ببرند به امید یک نقشه بزرگتر، یعنی شکست دادن دشمن.
همانطور که طبیعت گاهی در واکنش به تولید بیش از ظرفیت موجودات زنده یا گاز کربنیک، خودش را با سرما، یخبندان یا آتش سوزی تعدیل می کند، در اقتصاد نیز خودکشی با هدف تعدیل بازار، از میدان به در کردن رقیب یا به راه انداختن بازی در زمین حریف برای وارد کردن او به در چهارچوب قواعد بازی مرگ نیز اتفاق می افتد.
برای یادآوری، کمپین نخریدن خودرو از سوی بخشی از جامعه که راه انداختن بازی بالا بردن کیفیت در واکنش به قیمت بالا و کیفیت وارونه چند کمپانی داخلی به راه افتاد، رقیب تواناتر بود، با دوپینگ دولتی وارد دوئل شد و صف های خرید خودروی اقساطی، کمپین را اسقاط کرد، اینجا اهرم خودکشی اقتصادی به مثابه برگ برنده، به طور مقطعی حریف را از صحنه خارج کرد اما آیا دلایل حریف برای هاراگیری(خودکشی به سبک ژاپنی) بی پاسخ ماند؟ آخرین دستگاه خودرو یک برند معروف که خرید آن به اذعان بخشی از جامعه، به استقبال مرگ رفتن بود، مانند پیکان به موزه سپرده شد.
در همین زمان که کمپین نخریدن می خواست رقیب را به بازی خود دعوت کند، یک خودکشی دیگر با برنامه وارد بازی مرگی شد که برای مشتریان اولیه اش شیرین است، دامپینگ خودروسازان چینی، تخفیف های باور نکردنی تا حدود 40 درصد قیمت، بازار را تحریک کرد، کراهت شاسی بلند چینی به جذابیت تبدیل شد و حالا در کنار برندهای ژاپنی و کره ای در دایره برندگان قرار گرفته است.
آیا این احتمال داشت که این اقدام به خودکشی به فرجام مورد نظر طراحانش نرسد یا پس از دامپینگ، ذائقه بازار مانند قبل شود؟ بله و در پارادایم های جدید بازار یعنی عدم قطعیت و ناپایداری امکان هر چیزی دور از ذهن نیست.
گاهی خودکشی اقتصادی نه برای ورود به بازار که با هدف خارج نشدن از آن یا حفظ سهم یا بازگرداندن تعادل به آن انجام می شود، مانند کاری که ایران پس از برداشت تحریم ها در پیش گرفته است، تخفیف های وسوسه برانگیز در فروش نفت خام در حالی اعمال شده که سبد نفتی اوپک در کف میانگین قیمتی سه سال گذشته خود به سر می برد؛ یعنی بازه 50 تا 55 دلار و هرچه پیش فروش نفت برای زمستان منتهی به ژانویه 2018 ارزان تر باشد، شانس بازگرداندن مشتری های قدیمی را بیشتر می کند. اما اگر عمده بازیگران نفتی منهای ایالات متحده، رنجور از کسری بودجه و هراسناک از سرنوشت ونزوئلا با توجه به اختلافات ایران و عربستان، دست به خودکشی می زدند چه می شد؟ اینجا بازی خودکشی با برآوردهای واقع بینانه از بازار در طرح فریز نفتی و سپس تعهد اوپک به اضافه روسیه برای حفظ سقف تولید، به خواسته های خود از بازار در کوتاه مدت رسیده است و ایران با بهایی که پرداخت کرده، فعلا توانسته پیروز میدان باشد.
در اندازه های کوچکتر، شرکت های تولیدکننده فولاد برای به دست آوردن بازارهای دیگر کشورها (مانند بازار ایالات متحده که عوارض سنگینی بر فولاد چینی وضع کرده است) به نوعی از خودکشی دست زده است، حلقه ای از پیشنهادهای پایین تر از رقیب، هزینه پایین تر حمل و نقل و دسترسی به منابع انرژی دست اول در شرایطی که بازار انرژی هم دستخوش تلاقی تخفیف و حفظ قیمت شده، دست به دست هم داده تا این فولادسازان برای تحریک تقاضا و توجیه پذیر تر شدن گسترش صنعت خود در کنار راه های حمل و نقل ارزان دریایی، وارد چرخه اقدام به خودکشی شود، تا کجا و تا کی؟
خودکشی های احساسی با هدف جلب توجه از مواردی است که روانشناسان معتقدند می توان از روش ها و ابزار مورد استفاده یا پاسخ های خویشتن کش به آن دست یافت که معمولا بریدن رگ دست یا خوردن بعضی قرص ها یا مواد مخدر، از این ابزار محسوب می شوند، اگر اقدام، حساب شده باشد و توجه دیگران را جلب کند، در مرحله اول موفق است اما اگر به هر دلیلی به اهداف خود نرسد، بار دوم شرایط سخت تری دارد؛ بازی پیچیده تر می شود.
خودکشی اقتصادی بدون این همانی کردن، در شرایط مشابه برای رسیدن به اهداف اقتصادی، یک بازی با نتایج احتمالی و متفاوت برای بازیگران مختلف است، مولفه های یک اقدام به خودکشی موفق در هدف که مرگ عامل را در پی نداشته باشد، به عکس العمل رقبا و مخاطب بستگی دارد، بازار اروپا یا ایالات متحده در شرایط ارزانی انرژی، رشد اقتصادی پایین در غرب اروپا منهای آلمان، ناامنی مرزهای شرقی به دلیل بحران اکراین و البته تعهدات زیست محیطی مندرج در توافق نامه پاریس، در کوتاه مدت به دامپینگ فولادسازان چینی یا حوزه قفقاز پاسخ مثبت داده اما در آینده بدون تامین کردن شرایط بقای قیمت و کیفیت، تعهد به کاهش آلاینده ها، فراهم شدن و پایداری مسیرهای ترانزیت کالا به همراه خطوط اعتباری بلندمدت و معتبر بانک های اروپایی برای بیمه این تجارت، ناپایداری شرایط خود را به عنوان یک قاعده تحمیل می کند و این همان نکته مهم در استراتژی های بقا در بازار است مدیریت با پذیرش آن به عنوان یک واقعیت، نه در مقام واکنش وارد فاز خودکشی شود که کنشگر بازار و زمین بازی باشد که قواعد آن مدام در حال تغییر است.
تحریک تقاضا به نفع خود و از میدان به در کردن رقیب، گاهی مانند ایستادن دو ماشین روبروی هم در یک جاده تک بانده به نظر می رسد، یکی باید از جاده خارج شود، در حالی بیرون آن تنها پرتگاه است، در این مدل آنقدر احتمال برخورد و متلاشی شدن دو رقیب زیاد است که یک خودکشی بدون برنامه برای بعد از آن به شمار می رود، کاری که دو شرکت اینترنتی حمل و نقل مسافر در اصفهان در آستانه ورود به آن هستند همان جاده تک بانده اما با یک رقیب سوم که بیرون از گود قرار دارد.
حتی در بازارهای خرد و اصناف گاهی دو همسایه یا رقیب همسان آنقدر در تخفیف دادن و به اصطلاح خراب کردن بازار پیش می روند که خود و رقیب را به کشتن می دهند، و این مصداق همان ضرب المثل ایرانی است که تمایل به از بین بردن زمین بازی را با نجوشیدن دیگ قیاس می کند و می گوید دیگی که برای من نجوشد، ... .
همانطور که در عالم انسانی، گاهی خودکشی از سر استیصال و ناامیدی با علم به مردن و برای فرار از نتایج عملکردها یا شرایطی رخ می دهد که شخص دیگر هیچ کنترلی بر آنها ندارد، خودکشی دیگری نیز در حیطه اقتصاد اتفاق می افتد، استعفا دادن در زمانی که دیگر هیچ راهی برای پاسخگویی یا کنشگری و حتی واکنش در برابر یک مدیر باقی نمانده، یا اعلام ورشکستگی که در عمل اعلام مرگ اقتصادی و اعتباری به شمار می رود، دو سرنوشتی است که در افق نشد، نتوانستم و نگذاشتند اتفاق می افتد. وقتی مدیر یک شرکت معروف اصفهان برای ساختن محل جدید خود موفق به جلب بودجه نمی شود، سهامداران خرد که توان افزایش آورده ندارند، از سهم خود مایه می گذارند، پس مدیر استعفا می دهد، یعنی از نظر مدیریتی خود را می کشد به امید آینده بهتر که شاید در غیاب او رخ بدهد.
خودکشی در اقتصاد بهترین راه حل و حتی راه حل موقتی برای خرید زمان نیست، ریسک بالایی می طلبد و در شرایط تعادل بازار باعث برهم خوردن آن و ایجاد خسارت می شود، همانطور که خودکشی انسانی موفق یا ناموفق ضررهای هنگفتی به اقتصاد، فرهنگ و بنیان های روانی وارد می کند (ژاپن سالانه 32 میلیارد دلار از خودکشی ضرر می کند) این مساله در اتخاذ سیاست های بازار و رقابت، در صورت تکثیر و تقلید، بحران خودکشی گریبان اقتصاد را گرفته و ناپایداری را تشدید خواهد کرد و شامل عدم قطعیت نخواهد شد.
