اصولاً انرژی هستهای به عنوان یک سوخت جانشین برای سوختهای فسیلی که منابعی ناپایدار و موجب ایجاد آلودگیهای بسیار اتمسفری و تغییرات اقلیمی ناشی از آن شده است انرژی مناسبی میباشد به ویژه آنکه با مصرف سوخت اندک که اورانیوم است انرژی بسیار فراوانی به صورت برق به دست میآید. استفاده از این نوع انرژی در جهان به خصوص در کشورهای پیشرفته سابقه تقریباً 70 ساله داشته و هم اکنون بیش از 32 کشور با 441 نیروگاه در حال فعالیت میباشند. ایالات متحده آمریکا با داشتن 104 نیروگاه هستهای و ظرفیت 101240 مگا وات، بزرگترین تولید کننده برق هستهای در جهان میباشد. تولید این انرژی نیازمند دسترسی به ذخایر اورانیوم و سپس داشتن دانش و فناوری چرخه سوخت هستهای است که کشورهای پیشرفته به کمال دارای فرآیندهای کامل فناورانۀ این صنعت میباشند و کشورهای در حال توسعه نیز در پرتو همکاریهای فنی و سرمایه گذاری بین المللی از این انرژی بهره مند میباشند.
گرچه داشتن نیروگاههای هستهای و تولید برق اتمی تضمینی در راستای تأمین انرژی برای مصارف گوناگون صنعتی، خانگی، اداری، تجاری، کشاورزی و ... میباشد اما خود با ریسکهای بسیاری همراه است که در مواردی نیز این ریسکها به بحرانهای جدی تبدیل شده است. مشخص ترین مثال ها در این زمینه نیروگاه چرنوبیل اوکراین در سال 1986 و نیروگاه فوکوشیمای ژاپن در سال 2011 میباشد. در ارتباط با نیروگاه چرنوبیل، گازهای آلاینده منتشر شده از آن تقریباً سراسر قاره اروپا را فراگرفت و در برخی از تحلیلهای علمی، آثاری از آن حتی در غرب ایران (محور کوههای زاگرس) هم گزارش گردیده است. در عین حال آلودگی در محیط نیروگاه و منطقهای که در آن حادثه به وقوع پیوست تا سالهای بسیاری پس از آن سبب ایجاد بیماریهای خطرناک نظیر سرطان گردید. در فوکوشیمای ژاپن هم آمار تلفات انسانی 7190 نفر، مجروحان 2611 نفر و مفقود شدهها 10905 نفر گزارش شده و در جریان حادثه، مدیریت بحران ژاپن موفق به تخلیه 376907 نفر گردید(منبع: GOJ/UNOCHA AS of 19 March 2011) و اکنون نیز با برنامهای بسیار پیشرفته، بازسازی پس از بحران را با هزینه فوق العاده سنگین که همه ملت ژاپن، آماده پرداخت آن بودهاند، به پیش میبرد. آلودگی ناشی از ورود مواد رادیواکتیو به اقیانوس آرام هم تا حدود آبهای غرب کالیفرنیا در ایالات متحده آمریکا به صورت آثاری در بدن ماهیها گزارش شده است.
بدیهی است بحرانهای نیروگاههای هستهای که عمده آن زیست محیطی است ناشی از ورود مواد رادیواکتیو جامد، مایع و گازی در همه محیط های جغرافیایی اعم از خشکیها، دریاها، جنگلها و پوشش گیاهی و کانونهای توسعه انسانی میباشد. در عین حال مدیریت پسماندهای هستهای یکی از مباحث جدی مدیریت بحران احتمالی در نیروگاه های هستهای است که میبایستی همه کشورها با استفاده از فناوریها و روشهای مدیریتی بسیار عالمانه در کاهش ریسکها و بحرانهای احتمالی به دقت از آن استفاده کنند. چرا که پسماندهای رادیواکتیو دارای عمر بسیار طولانی که حدود 500 سال و فراتر از آن هم هست، میباشد.
در عین حال، ایمنی مجموعه کسانی که در صنعت انرژی هستهای مشغول به فعالیت هستند از اولویت ویژهای برخوردار است که این خود یکی از مباحث اصلی مدیریت بحرانهای احتمالی آتی در این گونه نیروگاهها میباشد. بدیهی است ریسک آلودگی ناشی از تولید انرژی اتمی در همه مراحل از لحظه استخراج اورانیوم از معدن تا مقصد نهایی که تولید برق میباشد ودفن پسماندها در اعماق اقیانوسها یا دل کویرها را دربرمیگیرد. در صورتی که قرار باشد تولید انرژی اتمی در کشور ما توسعه یابد میبایستی دانشگاهها، پژوهشگاهها و مراکز پژوهشی در توسعه مطالعات، تحقیقات و پیشبرد فناوری اتمی با توجه خاص به آنچه در این گفتار ارائه شد، همت گماشته و نقشه راه و سندی آینده پژوهانه برای همه سازمانها، مدیران و مسئولان پیشبرد این صنعت تهیه نمایند به گونهای که احتمال ریسک و بحرانهای آتی این نیروگاهها را به حداقل برساند و از لحاظ معیارهای ایمنی در سطحی بسیار پیشرفته عمل شود.
انتخاب نوع رآکتور که در گروههای PHWR, PWR, BWR, GCR, LWGR و FBR میباشند دارای کمال اهمیت است. البته رآکتورهای مزبور مربوط به فناوری شکافت هسته(Nuclear Fission) ، در تولید انرژی میباشد که تقریباً تمامی نیروگاه های اتمی جهان از یک یا چند فناوری مزبور استفاده میکنند که احتمال بروز خطر و بحرانهای ناشی از آن در راستای تهدید شرایط و وضعیت ایمنی انسانها و محیط بسیار زیاد است ولی در رآکتورهای جدید که از نوع جوش هستهای و یا گداخت هستهای(Nuclear Fusion) هستند، وقوع خطر و بروز بحران به حداقل کاهش مییابد.
در کشور ما تقریباً 100 درصد انرژی مصرفی از سوختهای فسیلی تأمین میشود که منابعی تجدیدناپذیر بوده و همراه با ایجاد آلودگی های بسیار میباشد که خود سلامت انسانها و همه محیطها را تهدید کرده و خواهد کرد. از سوی دیگر کشور ما دارای تعهدات بین المللی از آن جمله کنوانسیون تغییر اقلیم میباشد که لازمه آن اقدامات بسیار و از آن جمله کاهش تولید و مصرف سوختهای فسیلی و توسعه فناوریهای انرژیهای جایگزین است که در رأس آن، توسعه فناوری همه انرژیهای تجدیدپذیر میباشد. ولی باید توجه داشت که با رشد جمعیت کشور، توسعه صنعتی و افزایش رفاه و سطح زندگی مردم، تولید و مصرف هرچه بیشتر انرژی نیاز میباشد. با این دیدگاه در کوتاه مدت هیچ نوع انرژی جز انرژی هستهای نمیتواند پاسخگوی تقاضای همه بخشها باشد اما در دراز مدت می بایستی توسعه انرژیهای تجدیدپذیر جزء اولویتهای قطعی در وزارتخانهها و سازمانهای مربوطه باشد.
اصولاً خطرات و بحرانها میتواند ناشی از عوامل طبیعی، تکنولوژیکی، انسان ساخت و یا ترکیبی از آنها باشد. در این راستا منشأ بحران نیروگاه فوکوشیما از یک حادثه طبیعی یعنی وقوع سونامی در اقیانوس آرام و حمله امواج سهمگین به نیروگاه آغاز شد و به این نیروگاه که در ساحل شرقی ژاپن قرار داشت، آسیبها و خسارتهای فوق العاده زیادی وارد ساخت. این سانحه و در حقیقت این فاجعه بزرگ ترکیبی از عوامل طبیعی و انسانی بود که متأسفانه در بحث پیش بینی، هشدار و مدیریت قبل از بروز بحران بسیار نارسا عمل کرد و حاصل آن تلفات و آسیبهای بسیار گسترده و دلخراشی بود که در بحثهای فوق آمار آن بیان گردید. البته در بسیاری از اسناد علمی، مقصر واقعی را شرکت برق مربوطه میدانند که آمارهای واقعی و صحیح را هم تاکنون این شرکت اعلام ننموده است و اصولاً خود را از خطا مبّرا میداند. باید دانست حوادث دیگری نظیر چرنوبیل را ناشی از سهل انگاری و عدم مدیریت کارآمد تکنولوژیکی و اداره دقیق و به موقع یک واحد از هشت واحد نیروگاههای چرنوبیل می دانند که سبب انفجار نیروگاه و انتشار بسیار گسترده آلایندههای جامد، مایع و گازی در منطقه گردید.