شیرین هوشنگی: در میان متغیرهای اقتصادی شاید هیچ کدام به اندازه « مصرف» برای عموم مردم مهم نباشد؛ به گونه ای که بسیاری بر این باورند که هدف از دیگر فعالیت های اقتصادی مانند پس انداز، سرمایه گذاری، تولید و ... در نهایت مصرف است. شاید بتوان گفت تنها هدف هر فعالیت اقتصادی مصرف است و به شکل امری بدیهی و روشن درآمده است. از طریق مقدار مصرف هر فرد و خانواری و به طور کلی الگوی مصرف هر جامعه ای، متأثر از عوامل گوناگون و متعددی است که از جمله آنها می توان به جهان بینی و مکتب فکری اشاره کرد. آنچه امروز در جهان شاهد آن هستیم یکپارچه سازی الگوی مصرف برای مصرف گرایی مفرط است. و متأسفانه در کشور ما ایران نیز الگوی مصرف هر روز به الگوی مصرف غربی نزدیکتر می شود!
تفاوت در آموزه های دینی با الگوی مصرف ایرانی
در سال های اخیر با برپایی شرکت ها و فروشگاه های بزرگ زنجیره ای شکلی جدید از مصرف گرایی را در خانواده های ایرانی می بینیم که نشان دهنده تغییر الگوی مصرف در جامعه است و نکته قابل توجه در این مسأله تفاوت آموزه های دینی با این نوع از مصرف است که ترویج مصرف گرایی را رقم می زند.
الگو، حالت انتزاعی و ساده شده یک واقعیت و پدیده عینی در جامعه است که به وسیله آن می توان آن واقعیت را تجزیه و تحلیل و همچنین عناصر اصلی آن را پیش بینی کرد. گاهی نیز ممکن است با کشف الگوهای رفتاری خاصی، درصدد تثبیت آن در جامعه باشیم. الگوی مصرف نیز حالت مشخصی از رفتار مصرفی افراد جامعه است که از یک سو، راهنمای حرکت جامعه در مسیر تخصیص بخشی وسیعی از منابع کمیاب و از سوی دیگر عامل تنظیم و تأمین نیازهای واقعی جامعه است. بنابر آنچه گفته شد، می توان نتیجه گرفت که شکل و سطح مصرف افراد یک جامعه، الگوی مصرف آن جامعه را تشکیل می دهد.
الگوی مصرف مبتنی بر آموزه های دینی که وجه مشخصه آن اعتدال و استقلال است هر روز کمرنگ تر می شود و از سوی دیگر نیاز به مصرف بیشتر در خانواده های ایرانی افزون تر می گردد.
مفهوم مصرف در اسلام با مفهوم رایج آن متفاوت است؛ زیرا نگاه اسلام به مصرف نگاه ابزاری است و در نتیجه روش مصرف، محدودیت ها و چارچوب خاصی را برای آن در نظر گرفته است. در نگرش اسلامی می توان مصرف را استفاده و استعمال کالاها و خدمات برای برآوردن نیازهای انسانی نامید که او را در راستای رشد و شکوفایی اخلاقی و رسیدن به قرب و کمال انسانی و الهی مورد نظرش یاری می کند.
ایراد کار در کجاست؟
منشأ مصرف و انگیزه فعالیت های انسان مسلمان در حوزه مسائل دنیوی و مادی، ارضای نیازهای واقعی و ضروری اوست، نه خواسته و نیازهای کاذب و غیر واقعی. ولی در اقتصاد سرمایه داری، انگیزه فعالیت های بشری تأمین خواسته ها و امیال نفسانی اوست. بین نیاز و خواسته، تفاوت فراوان است. نیاز آن است که ابعاد وجود انسان همانند روح و جسم اقتضا کند، ولی خواسته آن است که انسان می خواهد؛ هر چند برای ابعاد وجودی او هیچ نفعی نداشته باشد؛ بنابراین دایره خواسته ها وسیع تر از حیطه نیازهاست.خواسته ها اغلب نیاز نیستند و کاذب و غیر واقعی اند.
اسلام به این نکته تأکید دارد که هر آنچه انسان میل به مصرف آن دارد، برای او مفید نیست. بنابراین آن چیزی که خواسته و تمایل مصرف کننده است، تولید نمی شود. بلکه تولید بر اساس مصالح و نیازمندی های جامعه و فرد است. میل انسانی چیزی نیست که بتوان به آن به عنوان شاخصی که به رفاه بشری منجر می شود، تکیه کرد.
از سوی دیگر، گاهی نیز ممکن است افراد تحت تأثیر تبلیغات فروش و در برابر گرایش ها و تلقی های عامه به این سو و آن سو روند و به جای ارضای نیازهای واقعی به ارضای خاطر خیالی خود بپردازند. این مسأله حتی ممکن است شامل افراد با تجربه و بالغ نیز بشود.
واقعیت این است که حاکمیت مصرف کننده و باز گذاشتن دست او در انتخاب هر چه تمایل دارد، در صورتی واقعی است که تمام موانع یک انتخاب عقلانی از بین رفته باشد؛ در حالی که می دانیم در دنیای امروز، مصرف کننده به جای آزادی انتخاب به نوعی اسارت پنهان در آمده و بدون این که خود بداند، شست و شوی مغزی داده شده است. باید توجه داشت که اگر مصرف کننده زمام هوا و هوس خودش را رها کند، در ایجاد ازدحام و فشارهایی که احیانا در زندگی واقعی و عمومی ایجاد می شود، نقش اساسی دارد و به اصطلاح یک هزینه اجتماعی و یا خدمت زایی را بر جامعه تحمیل می کند. در اینجا، نگارنده در پی این نیست که دست مصرف کننده را در انتخاب سبد مصرفی خویش ببندد و حق انتخاب را از او بگیرد؛ زیرا بدیهی است که خود مصرف کننده در بسیاری از موارد بهتر از هر کس رفاه خویش را تشخیص می دهد، ولی باید توجه کرد که این محدودیت ها بیشتر هنگام انتخاب بین منافع فردی و اجتماعی وضع می شود نه عقلانیت اسلامی؛ اصل عقلانیت در بستر آموزه های اسلامی، مفهومی متفاوت و در عین حال گسترده تر از عقلانیت ابزاری مورد نظر نظام سرمایه داری پیدا می کند.
الگوی مصرفی با بوی تجمل گرایی و زیاده خواهی
در جامعه کنونی ما بخشی از مصرف نه به خاطر نیاز به کالاهای خریداری شده، بلکه به دلیل کسب موقعیت و منزلت بالاتر صورت می پذیرد. متأسفانه چشم و هم چشمی ها و مصرف گرایی نمایشی مشکل حاد این روزهای جامعه ما شده که هر روز نیز به آن دامن زده می شود.
در این رابطه به غیر از ازدیاد فروشگاه های لوکس و تجملاتی، فروشگاه های زنجیره ای نیز به رشد این روند ادامه داده اند و امروز می بینیم که شهروندان فرای نیازهای خود دست به خرید می زنند. خریدی که بخش عمده ی آن را شاید احتیاج نداشته باشند و تنها از جهت چشم و هم چشمی وادار به پرداخت هزینه ای مزاعف شده اند.
هنگامی که وارد فروشگاه های بزرگ می شوید اولین چیزی که به چشم می خورد تنوع بسیار بالای اجناس است که با تبلیغات گسترده و رنگ های الوان شما را به سمت خود می کشاند. از سوی دیگر گاری و سبد وسوسه انگیزی که در اختیارتان می گذارند، خودش راهی برای زیاده خواهی و خواسته هایی کور است که شاید پس از بازگشت از خرید و یا حتی پای صندوق به اهمیت و وجود آن شک کنید.
و آنچه که در پایان باید بدان اشاره کرد بکارگیری اعتدال و میانه روی در الگوی مصرف است که بخشی از آموزه های دینی ما نیز به آن تأکید فراوان داشته و انتظار می رود جامعه امروز ما همسو با چنین بینش و مکتب فکری پیش رود. الگوی مصرفی که در آن ذائقه مردم را با فرهنگ سازی، ارائه الگوهای مصرف قابل قبول و مطابق امکانات جامعه ایرانی و کنترل مصرف با سیاست گذاری های درست، تغییر دهد.
