فقدان مکان سوم در فضاهای کنونی شهرهای ایران

رشد فزاينده ابعاد شهرنشيني و شكل گيري مقياس جديدي از رشد شهري در طي دهه هاي اخير موجب شده است كه شهر و شهرسازي معاصر با چالشهاي تازه اي چون افزايش نابهنجاريهاي اجتماعي، كمرنگ شدن هويت و حس تعلق اجتماعي و درمجموع كاهش كيفيت زندگي مواجه شود. در ديدگاه صاحبنظران، فضاهاي عمومي به عنوان مكانهايي باز و قابل دسترس تعريف مي شود. فضاهای همگانی می توانند تصویر ذهنی به یاد ماندنی برای شهر ایجاد کنند و به عنوان نمادهایی از زندگی اجتماعی یک شهر سالم عمل نمایند. اصل قطعیت تاثیر معماری بر محیط بیان می دارد که محیط فیزیکی تاثیر تعیین کننده ای بر رفتار انسانی دارد و همچنین آن چه در هر فضا اتفاق می افتد به استفاده کنندگان آن وابسته است. طراحان شهر، محیط های دارای پتانسیل را خلق می کنند در حالی که مردم محیط های واقعی را. از این نقطه نظر مکانی که شامل فضاهای عمومی گوناگونی است که پذیرای اجتماعاتی است که به شکل داوطلبانه دور از خانه و محل کار، شادمانه به دور هم جمع شده اند و در اکثر مواقع معمولی و غیر رسمی می باشند مکان سوم نامیده می شود.

اصطلاح مکان سوم که اولین بار توسط ری الدنبرگ جامعه شناس آمریکایی در کتاب "مکانی بسیار خوب" در دهه 1990 به کار رفت، به عنوان مکانی برای پناه بردن از خانه و کار لقب گرفت. عبارت مکان سوم از این نشات می گیرد که خانه به عنوان مکان اول و محل کار و تحصیل به عنوان مکان دوم در زندگی در نظر گرفته شود. مکان سوم، مکانی است که امکان دیدار و مراوده با دوستان، همسایگان، همکاران و حتی غریبه ها را فراهم می آوردکه باعث افزایش دلبستگی مردم به هم می گردند و تعاملات اجتماعی و حس تعلق به مکان را نزد مردم افزایش می دهند. وجود این مکان ها برای جامعه مدنی، دموکراسی و فعالیت های اجتماعی بسیار مهم هستند.

یک مکان سوم با تعامل اجتماعی شخصیت می یابد. وقتی که مردم با یکدیگر جمع می شوند، کنش اجتماعی آنها از غیرفعال به فعال تغییر می یابد. تعامل اجتماعی غیر فعال، تجربه مشترکی است که در آن تعامل مستقیم با دیگران صورت نمی گیرد. تعامل اجتماعی فعال، در رابطه مستقیم با دیگر مردم است. در مورد مکان های سوم، تعامل اجتماعی فعال، به طور کلی با مردمی که شما آنها را به خوبی یا اصلا نمی شناسید، اتفاق می افتد. تعامل فعال، شامل معرفی ها، مباحثات و مکالمات می باشد. به درستی که مکان های سوم موفق، باعث افزایش تعاملات فعال می گردد.

به عنوان نتیجه گیری، برای اینکه یک مکان عمومی موفق باشد باید دارای چهار مولفه اساسی دسترسی، راحتی، فعالیت و تعامل اجتماعی باشد. بنابراین، اگرچه هر مکانی می تواند به طور موقت یا دایمی به واسطه طراحی و ویژگی های مکان، تبدیل به یک مکان سوم شود، چند مشخصه اصلی برای مکان های سوم وجود دارد که منجر به تعامل اجتماعی فعال در این مکان ها می گردد. این شاخصه ها می توانند شناسایی شده و در جهت اجرا، برنامه ریزی گردند. 5 مشخصه اصلی مکان های سوم که می توانند باعث افزایش تعاملات اجتماعی فعال گردند عبارتند از: موقعیت- طراحی فیزیکی- مدیریت- امکانات رفاهی- فعالیت ها و ارزش اجتماعی. مکان سوم ها روحیات متفاوتی دارند و برای همین می توان آنها را به چند دسته تقسیم نمود:

1- مکان سوم مرسوم: این تعریف از عرصه عمومی با کاربری هایی نظیر نواحی که محل جمع شدن افراد یک محله و یا یک کوچه در نواحی مسکونی ایران قدیم است تطابق دارد. پیرنشین ها مکانهایی بودند که این امکان را فراهم می کردند. مکان آنها غالبا در نزدیکی خانه ها بود و معمولا با حفظ سلسله مراتب و حریم در بافت قرار داده شده تا بدین وسیله با فرهنگ انسان ایرانی در آن دوره همراه شده باشد. این مکان ها در محله ها و کوی و برزن یکی از دلایل بوجود آمدن امنیت بود. مساجد و حمام ها از دیگر فضاهایی بودند که امکان بوجود آمدن یک مکان سوم در آن ها قریب الوقوع بود. همچنین ساباط ها یکی از مکان هایی بوده اند که در سطح محله باعث بوجود آمدن مکان های سوم خرد می شده اند.

2- مکان سوم تجاری: این مکان سوم ها در گذشته عمدتا در نواحی بازار اتفاق می افتاده است. جایی که تجارت و گفت و گو و تعاملات اجتماعی با هم در آمیخته است. از بازار کوچک گرفته تا بازارهای هفتگی و بازارهای بزرگ سرپوشیده. در واقع بازارها فارغ از کاربرد اصلیشان بسیار وابسته به جنبه اجتماعی شان هستند. بازارها اکثرا به دلیل مکان آنها که با کاربری ها و میادین مهم شهر در ارتباط مستفیم بودند به نوعی دارای مرکزیتی اجتماعی شده بودند که با طراحی مفصل های درست، مخصوصا در بازارهای سرپوشیده، مکان های مناسبی را جهت گفتگو و تعامل مردم ایجاد می نمود. در این میان مکانهایی هم بوده اند که هم تفرجی بوده اند و هم تفریحی، یعنی از نوع مکان سوم اول و دوم بوده اند. مانند نواحی پل ها و یا خیابان هایی نظیر چهارباغ اصفهان در عهد صفویه با قهوه خانه های در راه و کاربری های مهم همجوارشان. همچنین بازارهای هفتگی مخصوصا در شمال کشور همانطور که تا دنیای معاصر ما هم کشیده شده است بهانه بسیار خوبی بوده اند برای گردهم آمدن و همبستگی اجتماعی. بهانه هایی که یک مکان سوم به شدت به آن محتاج می باشد. در گذشته، قهوه خانه ها یکی از مهم ترین و قوی ترین مکان های سوم (البته برای جنس مذکر) بوده اند. در گذشته قهوه خانه ها مکان هایی بوده اند که تقریبا همگی افرادی که در آن حضور می یافتند، به بحث و تبادل نظر راجع به مسایل مختلف پرداخته و محدودیت زمانی چندانی جهت توقف در آنجا نیز وجود نداشت. متاسفانه امروزه دیگر به ندرت شاهد وجود چنین فضاهایی هستیم و در صورت وجود نیز دید اکثریت عموم بر نامناسب بودن فضای حاکم بر آنهاست. اما یکی از این فضاها که به واسطه آن، این حمام ها یک مکان سوم نامیده می شوند، فضایی به نام بینه، یا سربینه می باشد. فضای بینه محلی برای در آوردن لباس، گفتگو، کارهای پیرایشی و مکان تجمع شهری بود و در روزهای خاص در آنجا مراسمی چون شاهنامه خوانی و نقالی نیز انجام میگرفت.

طاهره حسین نژاد- دانشجوی کارشناسی ارشد معماری دانشگاه آزاداسلامی واحد مشهد

فاطمه کلانتری-دانشجوی دکترای معماری منظر دانشگاه پوترا مالزی