اینترنت دارای قابلیتی است که بهواسطه آن افراد میتوانند خودهای جدیدی را در دنیاهای جدید بسازند. این امور ممکن است در دنیای مادی اصلاً وجود خارجی نداشته باشند یا فرد بهزعم خودش قادر به دستیابی به آن نباشد. اینها استفاده از فضای مجازی را برای کاربران جذابتر میکند. بدین ترتیب، وب به مکانی برای معرفی و نمایش شخصیت فرد تبدیل میشود. البته قضیه به همین جا ختم نمیشود؛ زیرا امکان دارد که تصویر ارائهشده از سوی یک فرد بر روی وب، توسط دیگران به صورتهایی غیر از شکل مورد نظر وی تفسیر شود (اسلوین، 1380: 156). حتی امکان معرفی خود در سایتهای مختلف به صورتهای گوناگون وجود دارد. به طوری که افراد بتوانند در جربان ارتباطگیری «هویت الکترونیک چندگانهای» برای خود بسازند و هر بار خود را به یک صورت نشان دهند. تلویزیون و سایر رسانهها فاقد این ویژگی خاص فضای مجازیاند. در مجموع، هویت اینترنتی یا هویت مجازی با دیدگاههای متعارف درباره هویت جور نیست. دیدگاههای متعارف درباره هویت به دنبال کلیتسازی درباره مفهوم هویت و یکپارچه نشان دادن آن هستند و تأثیر کلی آنرا بر فرد در نظر میگیرند (بل، 2001: 114). اما با این اوصاف در فضای مجازی استفاده از چنین تعاریفی برای هویت دشوار میشود و با گستردهتر شدن مرزهای هویتی، مرزبندی هویت واقعی و تخیلی در اینترنت مخدوش میشود.
به هر حال، اینترنت و شبکههای اجتماعی اینترنتی محصول درهم شکستگی هستیشناختی و پیچیدهتر شدن فزاینده تفاوتهای فردی هستند و با آن سنخیت تام دارند. امروزه حتی اعضای خانوادهها و همسایگان نیز بهندرت معنای واحدی از هویت در ذهن دارند. این امر تشخیص اصالتها را روز به روز دشوارتر میسازد. آلن تورن به خوبی این شرایط به ظاهر تناقضآمیز انسانی را توصیف کرده است: «ما در سکوت زندگی میکنیم، در شلوغی به سر میبریم، منزوی هستیم، در دریای خلق گم شدهایم» (تورن، 1380: 160). از این حیث، هویت مجازی را میتوان با فرایند اساساً مدرن تشکیل هویت بهوسیله خویشتن و رسیدن به فهمی از خود و هویتیابی مربوط دانست.
شحص در این دوره جدید از جا کنده میشود و تنش ها و اضطرابهای وی افزایش پیدا میکند. اینترنت نه تنها این وضع را متحول کرد؛ بلکه به آن شدت بخشید. در اینجا ساختار و فردیت به هم میرسند و تواماً مهمترین جنبه پستمدرنیستی اینترنت را میسازند. امکانات موجود برای انتخاب انواع متفاوت خروجیهای اینترنت نه تنها فردیت کاربران را تقویت میکند؛ بلکه موجب تکثر بیشتر میشود. در عین حال، همزمان با افزایش میزان تفاوتها در اثر رشد استفاده عمومی از اینترنت، جهانبینیهای افراد واگراتر میشود. اینترنت شبیه یک بازار ارتباطی است و همین به تکثر هویتی و رشد فردیت کمک میکند و اشکال ابراز وجود شخصی را متنوعتر میکند، اما در عین حال نمیتوان از این ایراد چشمپوشی کرد که وسایل ارتباطی بهتدریج نقش فزایندهای در سست کردن انسجام اجتماعات واقعی و ذرهای کردن جوامع انسانی دارد. همچنین اینترنت باعث رشد یک فرهنگ شخصی شده و حاصل تخیلات و تصورات و پندارهای فردی است. این امر به قیمت کاهش نفوذ کلیتهای سیاسی بر هویتسازیهای فردی تمام میشود و میتواند به شکلگیری منابع جدید هویتی بیانجامد.
علاوه بر اینترنت، شبکههای اجتماعی مجازی همچون فیسبوک، به دنبال ایجاد جوامع مجازی هستند. این جوامع مجازی بر اساس ساختار و تعاریف خود بهطبع دارای ارزشهای مختلف فرهنگی، سیاسی و اجتماعی هستند. بهطوری که این جوامع مجازی توانستهاند مفاهیمی چون «دوست»، «ارتباط»، «خانواده»، «هویت» و حتی مسائلی جزئی مانند نحوه احوالپرسی کردن را بازتعریف کنند. اگرچه کاربران خود در شکلدهی این جوامع نقش چشمگیری ایفا میکنند اما قوانین این جوامع مجازی و گفتمان حاکم بر آنان در تأثیرگذاری و شکلدهی هویت اعضای خود نقش مهمی ایفا میکنند.
ابتداییترین تأثیر شبکههای اجتماعی اینترنتی بر کاربران این است که هویت فعلی او را به چالش میکشند؛ ابتدا کاربر را از خود واقعی تهی میکنند و سپس به او فرصت میدهند خود ایدهآلش را بروز دهد، در حالی که بهطور ناخودآگاه، این خود جدید در فضای گفتمانی شبکههای اجتماعی برساخته شده است. شبکههای اجتماعی صحنهای فراهم میآورند که کاربران میتوانند از هر جنسیت، سن، طبقه اجتماعی، نژاد و قومیتی که باشند، در آن ظاهر شوند و نقش دلخواه خود را بازی کنند. در این سطح، شبکههای اجتماعی مجازی، کاربر را به هویتی فردمدارشده با مشخصات منحصر به فرد سوق میدهند. در واقع با شبکههای اجتماعی مجازی این قابلیت به فرد داده میشود تا خود را هر گونه که میخواهد، فراتر از هویت واقعی خود در جهان فیزیکی بازتعریف و روایت کند. بنابراین، با قبول این فرض که شبکههای اجتماعی اینترنتی در درون جامعه مصرفی خلق شدهاند، خود منشأ بازتولید مکرر چنین جامعهای میشوند.
دنیاهای مجازی برای مردم آیینهای را فراهم میآورند که هر چه فرد تصویر خود را در آن مأنوستر با خود واقعی یا ایدهآلش بیابد، بیشتر با آن ارتباط برقرار میکند. در واقع، راز موفقیت و جذب کاربر برای وبسایتهای عمده این است که کاربر خود را در آیینه جهان مجازی پیش رویش ببیند. بدین ترتیب، در باب هویت در دنیای مجازی، مسئله این است که کاربر چه میزان انعکاس تصویر خود را در این آیینه میپسندد.
در قسمت بعد به ادامه مفهوم بحران هویت در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی و بحران هویت ناشی از فضاها در ایران می پردازیم.
ادامه دارد...