مقدمه :
پديده کودکان خياباني يکي از مشکلات آسيب زاي اجتماعي است که از دير باز در سراسر جهان وجود داشته و در سال هاي اخير به دلايل گوناگون افزايش يافته است. در کشور ما نيز اين پديده و پيامدهاي نامطلوب آن همواره در حال گسترش مي باشد.
کودکان خياباني چه کساني هستند ؟
کودکي از دوران پراهميت زندگي آدمي است که بي شک زير بناي ساير مراحل زندگي نيز مي باشد. با توجه به رشد زندگي شهر نشيني و تغيير سبك زندگي، افزايش روز افزون طلاق، مهاجرت، بيکاري، اضمحلال ارزشها و اخلاقيات و... شاهد بروز پديده ي کودکان کار و خيابان مي باشيم. اين کودکان بيشترين ميزان آسيب پذيري را در برابر همه نوع سوء استفاده مالي _ عاطفي _ جنسي دارند.
تصور اصلي که مردم از کودکان خياباني در ذهن دارند اين است که اين ها افرادي کوچک هستند که در خيابان ها بدون نظارت و پشتيباني بزرگسالان زندگي مي کنند. اين افراد نشانه شکست خانواده ها يي هستند که وفاداري خود را از دست داده اند و آنها را بيرون رانده يا از خود جدا کرده اند.
اين کودکان هم مورد ترحم قرار مي گيرند و هم خوار شمرده مي شوند. البته تعداد بسيار کمي از اين کودکان چنين شرايطي را دارند. تعداد بسياري از آنها داراي خانواده مي باشند و در خانواده هاي فقير مي بايست بخشي از بار تامين معاش خانواده را برعهده بگيرند.
کودکان خياباني طيف گسترده اي را با شرايط متفاوت تشکيل مي دهند که مي توان آنها را بر اساس وضعيت زندگي به 4 گروه تقسيم بندي کرد :
الف)- کودکان بي خانه مان که خانه و خانواده ندارند و در خيابان زندگي مي کنند و اصطلاحا به آنها کارتن خواب هم مي گويند .
ب)-کودکاني که داراي خانه و خانواده هستند و به دلايل مختلف از خانواده خود جدا شده اند و به تنها و به صورت گروههاي کوچک کار و گاه زير پوشش باندهاي گوناگون زندگي مي کنند .
ج)-کودکاني که قبلا بي خانه مان بوده اند و در حال حاضر در سر پناه ها و مراکز حمايتي نگهداري مي شوند .
د)-کودکاني که داراي خانه و خانواده هستند و با خانواده خود زندگي مي کنند. اما به دلايل مختلف عمدتا فقر، بيشتر وقت خود را در خيابان مي گذرانند. اين گروه خود به دو دسته تقسيم مي شوند :
1- گروهي از آنها در خيابان به کارهاي مختلف مي پردازند (فروش گل _ آدامس _ زباله گردي _ واکس زني و...).این گروه کودکان کار و خيابان را تشکيل مي دهند.
2-گروه ديگر به تنهايي و يا همراه با پدر و مادر خود به گدايي مشغول هستند و برخي از آنها در سنين کم به عنوان ابزار تکدي گري مورد سواستفاده قرار مي گيرند .
همه اين کودکان در موارد زير مشترک اند :
1-بيشتر وقت خود را در خيابان مي گذرانند.
2- از حقوق اساسي خود (آموزش _ تعذيه _ بهداشت _ امنيت و ...) محرومند .
3- به علت حضور طولاني در خيابان مشکلات و آسيب هاي فراواني را تجربه مي کنند .
پژوهش ها نشان داده که بيشترين گروه کودکان خياباني،کودکاني هستند که در خانه و خانواده زندگي مي کنند و بيشتر آنها به علت فقر به گدايي و يا کار مشغول هستند .
چرا توجه به کودکان خياباني ضروري است ؟
کودکان خياباني پديده اي رشد يابنده در جهان و کشور ماست .
کودکان آسيب پذيرند و قادر به دفاع از خود نيستند و نياز به حمايت و کمک بزرگسالان دارند .کودکان خياباني به علت شرايط خاص زندگي خود، آسيب پذيري بيشتري دارند .
آثار زيان بار اين آسيب ها تنها به دوران کودکي منحصر نمي شود و تا بزرگسالي نيز ادامه مي يابد و جامعه را از وجود انسان هاي کارآمد و شايسته محروم مي کند .
کودکي دوران حساس رشد و پرورش انسان است و توجه به اين سال هاي مهم و فراهم نمودن امکانات مناسب به منظور ايجاد زندگي بهتر براي کودکان از وظايف اساسي ماست. طبعه چنين کودکاني امکان رشد و پيشرفت خود و جامعه را بيشتر فراهم مي کنند
اين کودکان در تمام جنبه هاي اساسي رشد (جسمي _ حرکتي _ عاطفي _ رواني _ اجتماعي و ذهني ) داراي مشکلاتي مي باشند که ناشي از شيوه ي زندگي آنهاست .
از نظر رشد جسمي، حرکتي بين 60 تا 84 درصد کودکان خياباني با مشکلاتي مانند کم خوني _ کاهش قد و وزن _ بيمارهاي مربوط به دهان و دندان، چشم، قلب، گوارشي، پوست و سوءتغذيه روبرو هستند .
از نظر رشد ذهني آنان داراي مشکلاتي مانند بي سوادي، مشکلات گفتاري، کمبود توجه و تمرکز ،مشکلات يادگيري و کمبود شناخت محيط پيرامون خود هستند .
از نظر رشد عاطفي –هيجاني آنان داراي مشکلاتي مانند احساس کم ارزشي ،بي قراري و نا آرامي ،انتقام جويي ،بدبيني ،افسردگ ،ترس و ناامني ،بحران هويت و اضطراب رنج مي برند .
از نظر رشد اجتماعي آنان داراي مشکلاتي مانند پرخاشگري، خشونت، ناسازگاري، سرقت، سو استفاده جنسي، تخريب، تمايل به بزهکاري، اعتياد و خريد و فروش مواد مخدر و مشکل در برقراري ارتباط با ديگران را دارا هستند .
چه عواملي در ايجاد پديده کودکان خياباني موثر است ؟
به طور کلي 4عامل در ايجاد مسائل اجتماعي موثر است :
1- عوامل اقتصادي مانند فقر، بي عدالتي، بيکاري، فاصله طبقاتي و...
2- عوامل فرهنگي و اجتماعي از جمله ترکيب، ساختار و ازدياد جمعيت، مهاجرت، جنگ، تغيير ارزش هاي اجتماعي و فرهنگي، فاصله بين نسل ها، و تضادهاي اجتماعي، نارسايي و کمبود قواين حمايتي از کودکان، وجود نگرش ها و باورهاي نادرست و تبعيض آميز از جمله نگرش به کودکان به عنوان منبع درآمد، خشونت با کودکان، نبود سازمان هاي حمايتي از کودکان و ...
3- عوامل خانوادگي مانند خانواده هاي پرجمعيت،گسسته و پرتنش، سابقه بزهکاري و اعتياد در خانواده، وجود بيماريهاي رواني در خانواده، نا آگاهي والدين از نيازهاي کودکان و رفتارهاي مناسب با آنها و...
4- عوامل فردي يا زيستي _ رواني مانند ويژه گيهاي شخصيتي کودکان، ظرافت رواني و توانمندي کودکان در برخورد با مشکلات زندگي، بحران بلوغ و تاثيرات آن و...
پژوهش هاي انجام گرفته نشان مي دهد که در کشور ما اين عوامل چهار گانه موثر بوده اند اما در درجه اول عوامل اقتصادي و سپس عوامل خانوادگي به ويژه رفتار نامناسب با کودکان نقش موثري در بروز پديده ي کودکان خياباني دارد
آسيب ها و بزه هاي که کودکان خياباني را در معرض سوء استفاده قرار مي دهد :
1- استفاده در تکدي گري و فريب .
2- استفاده در سرقت، جيب بري، کيف قاپي، تخليه منزل و مغازه
3- توزيع مواد مخدر .
4-تربيت براي انجام سرقت هاي مسلحانه
5- سو استفاده جنسي
پيامدهاي حضور کودکان در خيابان :
کودکان خياباني به عنوان يک بستر گسترده توليد جرم و بزهکاري محسوب مي شوند .
گسترش و شيوع بيماريها و امراض خطر ناک مانند ايدز، هپاتيت، بيماريهاي جنسي
تهديد امنيت اجتماعي
گسترش سوء استفاده باندها از اين کودکان و استثمار آنها
اعمال خشونت بر اين کودکان توسط گروههاي مختلف
ابتلا به انواع بيمارهاي جسمي و رواني در بزرگسالي
راهکارهايي که براي کاهش اين پديده مناسب است:
براي حل مشکل کودکان خياباني بايد چهار نوع فعاليت در نظر گرفته شود :
پيشگيري، تماس، کمک ،کار آموزي
1- پيشگيري: در اين فعاليت بايد کودکاني که در خطر رانده شدن هستند و يا درشرايط غير انساني به سر مي برند شناسائي کرده و برنامه هاي کار آموزي حرفه اي و مهد کودک هايي براي اني کودکان بدون اخذ شهريه تدارک ديده شود .همچنين خدمات پزشکي و آموزش سواد در اين محله ها به صورت رايگان انجام شود .
2- تماس: در اين فعاليت بايد به کودکاني که در حال حاضر در خيابان به سر مي برند نزديک شد و هر نوع کمک فوري که لازم باشد را در اختيار آنان قرار داد .
3-کمک: حمايت از خانواده مهم ترين بخش براي کمک به کودکان خياباني است.که بايد سعي شود تا در حد امکان کودکان را با خانواده هايشان دوباره پيوند داد واز خانواده ها به خاطر اين پيوند مجدد ،حمايت کرد .
4- پس از تماس با کودک و شناسايي خانواده او ،نيازهاي فوري او مشخص گردد و به کودک پشتيبان روحي و احساسي و آموزش پايه داده شود. سپس دوره ها کار آموزي براي ياد گرفتن حرفه اي براي کودک ترتيب داده شود .هم زمان با گذراندن دوره هاي حرفه آموزي مي توان تصف روز را به تحصيل اختصاص داد .در طول اين مدت بايد خانواده را مورد حمايت مالي قرار داد تا کودک مجبور به کار نباشد و با خيال آسوده به حرفه آموزي و تحصيل بپردازد
کارکرد دفاتر مشاوره نيروي انتظامي و مددکاري پليس در پيشگيري آسيب کودکان و نوجوانان
نيروي انتظامي در تحقق رويکرد خود مبني بر اولويت قرار دادن شناخت و حذف عوامل موثر در بروز جرائم، فعاليتهاي گسترده اي را در زمينه شناخت و پيشگيري و کاهش آسيب هاي فردي و اجتماعي طي چند سال اخير داشته و با راه اندازي مراکز مشاوره، تحولي نوين را آغاز کرده است و با توجه به اين که زمينه هاي آسيب پذيري نوجوانان و تلاش در حفظ سلامت آنان مورد تاکيد است از اين رو کارشناسان مشاور و مددکار پليس در قالب طرح هاي مشترکي با سازمان هاي مختلف همکاري دارند و براي شناخت عوامل موثر در رشد اين پديده، خدمات تخصصي خود را در پليس هاي تخصصي (پاوا و آگاهي ) آغاز کرده و به طور مستمر يافته ها ي خود را در قالب راهکار هاي اجرايي به سلسله مراتب خود ارائه و در کميسيون هاي تخصصي حضور فعال دارند.
حضور مشاورين و کارشناسان در کلانتريها، پايانه ها و ارائه مشاوره هاي تخصصي به مدد جو و خانواده او سعي در بازگشت مددجو به کانون خانواده را دارند. هرچند معتقديم از عوامل اصل بروز آسيب هاي اجتماعي عدم درک متقابل اعضاي خانواده، تبعيض مشاجره و دعواي والدين و... است که رسيدگي به اين موارد در کلانتريها بر عهده دفاتر مشاوره کلانتري ها بوده و با تلاش و جديت و تخصص مشاورين پليس به موفقيت هاي زيادي دست پيدا کرده اند
دفتر مشاوره امور بانوان فرماندهي انتظامي استان اصفهان
