«بحران های طبیعی بیش از اتفاق های تروریستی بر اقتصاد تاثیر می گذارند.» این را وارن بافت کارآفرین، سرمایه گذاری و فعال اقتصادی آمریکا، می گوید. بحران های طبیعی مانند زلزله، طوفان، سیل و گردباد بیشتر از بقیه اتفاق ها بر اقتصاد تاثیر می گذارد. همیشه پیامدهای اقتصادی زیادی از فجایع مهم به دنبال می آید. این بحران ها می تواند برای صنعت بیمه میلیاردها دلار هزینه داشته باشد. اگر این بحران ها حاد باشند، می توانند برای دهه ها رشد اقتصادی کشور را کاهش دهد. از طرفی می توانند مسبب افزایش قیمت غذا و گاز نیز باشند. به نوعی بلایای طبیعی دارایی های مادی مانند ساختمان ها، تجهیزات و همچنین سرمایه انسانی را از بین می برد و در نتیجه کشور ظرفیت تولید خود را از دست می دهد. این تاثیرات نامطلوب گاه ممکن است برای شرکت ها فاجعه برانگیز باشد و منجر به بسته شدن آن ها شود.
اما تحقیقات علمی که در خصوص تاثیرات اقتصادی بلایای طبیعی انجام می شود نشان می دهد در برخی مواقع بلایای طبیعی امکان دارد، رشد اقتصادی را افزایش دهد. یکی از احتمالات پشت این تاثیر مثبت، افزایش بهره وری از بخش شرکت های اقتصادی است. با این حال به دلیل اینکه در این مطالعات از داده های جمع آوری شده استفاده می شود، نمی توانند به چرا و چه میزان بهره وری شرکت ها پاسخ دهند.
تحقیقات بانک جهانی نشان می دهد، سونامی سریلانکا در سال ۲۰۰۴ دارایی شرکت ها را تغییر داده و سود، میزان فروش سهام و سرمایه آن ها را تحت تاثیر قرارداده است. این در حالی است که پس از زلزله کوبه سال ۱۹۹۵ اشتغال و رشد ارزش افزوده در این منطقه افزایش پیدا کرد. گزارش ها نشان می دهد، سرمایه گذاری در بخش زلزله زده در کوبه نسبت به بخش های بیرون بیشتر بوده است. به همین ترتیب پس از سیل شدیدی که در سال ۲۰۰۰ در اروپا رخ داد، میزان افزایش اشتغال و افزایش دارایی در بخش های بحران زده بیش از بقیه بخش های اروپا بوده است. در کوبه نیز با اینکه تاثیرات منفی اقتصادی در کوتاه مدت در ژاپن دیده شد، پس از اندکی این تاثیرات نیز از بین رفت.
اقتصاد ژاپن پس از زلزله ۹ ریشتری و سونامی که در مارچ ۲۰۱۱ رخ داد، ضربه سنگیگی را خرد. تخمین زده می شود که حدود ۲۸ هزار نفر کشته و حدود ۵۰۰ هزار نفر آواره شدند. این سونامی به نیروگاه هسته ای ژاپن صدمه زد و تشعشعات هسته ای وارد اقیانوس آرام شد و به ۴ هزار برابر حد مجاز رسید. بانک جهانی تخمین زده است که این بحران حدود ۲۳۵ میلیارد دلار هزینه برای کشور داشته است.
گری بکر، اقتصاددان آمریکایی در یکی از یادداشت های خود نوشته بود: «تردیدی نیست که ژاپن طی دو دهه گذشته بدشانس بوده است؛ این کشور رشد اقتصادی کندی داشته، تقابل با چین که اقتصادی نوظهور داشت و سرانجام بزرگ ترین زمین لرزه ثبت شده در ژاپن را ثبت کرده است. زمین لرزه ای که نه فقط مستقیما خسارت بزرگی به بار آورد، بلکه یک سونامی با قدرت تخریبی عظیم را به راه انداخت.»
وب سایت استاتیستا، ۱۰ کشوری که صدمه های زیادی از زلزله بین سال های ۱۹۰۰ تا ۲۰۱۶ تجربه کردند، را منتشر کرده است. بر اساس این آمار، ایران دهمین کشوری است که طی ۱۱۶ سال گذشته از زلزله ۱۱.۸۳ میلیارد دلار خسارت دیده است. از طرفی بیشترین کشور ژاپن است که طی این مدت ۳۵۹.۶۶ میلیارد دلار صدمه دیده است.
زلزله ای ۷.۳ریشتری که یکشنبه شب در مرز ایران و عراق اتفاق داد و بخش های وسیعی از شمال شرقی عراق و استان های غربی ایران را لرزاند. با این همه، نگاهی به زلزله هایی که در چند دهه اخیر در ایران اتفاق افتاده اند، نشان می دهد که در طول 40 سال گذشته 24 زلزله شدید بالای 5.5 ریشتری در ایران رخ داده است که از میان آنها، زلزله های منجیل و رودبار و بم هر کدام با بیش از 25 هزار کشته بیشترین میزان تلفات انسانی را داشته اند، همچنین در سال 2002 از 170 میلیون نفری که بر اثر سوانح در جهان آسیب دیده اند، زلزله مسوول 19میلیون نفر آن بوده است. در این میان، 18درصد از زمین لرزه های مخرب، کوبنده و هراس آور سهم ایران بوده است و 80 درصد از میراث ویرانی و مرگ با زلزله به شش کشور در جهان تعلق دارد که ایران یکی از آسیب پذیرترین آنهاست.
زلزله های کوبنده و مخربی که بافت شهری و روستایی را کاملا در می نوردند یا بخش هایی از آن را به صورت کامل تخریب می کنند؛ چنانکه در اثر زلزله اخیر کرمانشاه، برخی از روستاها کاملا ویران شده اند و بنا به گفته مرکز لرزه نگاری استان کرمانشاه، بیش از یکصد پس لرزه از زمان وقوع آن تاکنون به ثبت رسیده است. آمارها نشان می دهد که بیشترین تلفات این زلزله در ایران به منطقه سرپل ذهاب و قصر شیرین مربوط می شود و علت آمار بالای کشته ها در این مناطق، نزدیکی به کانون زلزله بوده است. این در حالی است که میزان تلفات انسانی این زلزله در عراق به مراتب کمتر از ایران بوده است و تعداد کشته شدگان به زحمت به 10نفر می رسد.
زلزله ها در کنار آثار مخرب روحی و انسانی، اثرات مخرب اقتصادی بسیاری برجای می گذارند که بعد از پایان دوره امدادرسانی تازه ابعاد بزرگ و دردناک آن پدیدار می شود. در حقیقت، زلزله از جمله سوانح طبیعی است که آثار مخرب و خانمان سوز آن تا سال ها بر روح و روان بازماندگان باقی می ماند و این انسان ها در اثر وقوع زمین لرزه، خانه، خانواده، دارایی، دوستان و به معنی تمام کلمه، همه منابع مالی و عاطفی خود را از دست می دهند.
اما جدا از ابعاد عاطفی و انسانی زلزله، پدیده مخرب زلزله در نواحی شهری و روستایی، آثار زیانباری به اقتصاد وارد کرده و زیرساخت های اقتصادی را کاملا نابود می کند. به تعبیر فریبرز رییس دانا، «همانند یک کوه یخ فقط قسمت مختصری از هزینه های اقتصادی و اجتماعی زلزله نمایان است و بخش های ناپیدای آن مخاطرات و تاثیرات پیش بینی نشده و زیانبار است.
این هزینه ها شامل از کار افتادن موتور فعالیت های محوری اقتصاد، خسارت های انسانی و اجتماعی وارد آمده، بیکاری و جزو آن است که به خسارت ها و آسیب های اجتماعی و انسانی بعدی منجر می شود. شمار تلفات، زخمی ها و معلولان، قسمت های بیرونی کوه یخ هستند که البته می توانند چهره وخیم خسارت های انسانی و خسارت های آتی را نشان دهند، اما خود آنها نیستند.» (اقتصاد بدآمدهای جمعی، نشریه رفاه اجتماعی، شماره سیزدهم)
بهترین مثال برای تشریح اثرات اقتصادی زمین لرزه مربوط به زلزله بم است که علاوه بر اینکه بخش مهمی از جمعیت جوان این شهر جان خود را از دست دادند، بخش مهمی از زمین های کشاورزی، نخلستان ها، قنات ها، جاده ها، کارخانه ها و مراکز صنعتی و اقتصادی بم نیز با مشکلات جدی مواجه شدند و بدون شک، زلزله بم نقش مهم و مخربی در مختل کردن روند توسعه این شهر داشته و چه بسا همچنان در آینده خواهد داشت.
همچنین زلزله ورزقان در آذربایجان شرقی از نمونه های دیگر تاثیر مخرب زلزله بر اقتصاد است که منجر به تخریب بسیاری از کارگاه های فرش بافی در مناطق روستایی هریس شد یا معدن منطقه را برای ماه ها از کار و فعالیت انداخت یا زلزله رودبار و منجیل که زیان های اقتصادی بسیاری به باغات زیتون وارد کرد.
«بعد از زلزله» نام مجموعه داستانی از هاروکی موراکامی، نویسنده ژاپنی است که به تشریح خشونت پنهان در لایه های زیرین جامعه مدرن ژاپن می پردازد. پس از زلزله وحشتناکی که در سال 1995 در شهر کوبه ژاپن رخ داد، موراکامی شش داستان درباره شش شخصیت مختلف نوشت که هر کدام در نقاط مختلف جهان زندگی می کردند و به ظاهر هیچ ارتباطی با شهر کوبه و زلزله ای که در این شهر اتفاق افتاد، نداشتند، اما زندگی هر یک از آ نها تحت تاثیر این زلزله به کلی تغییر می کند.
«وضعیت اقتصادی در اوج شکوفایی بود و مردم آنقدر پول داشتند که نمی دانستند با آن چه کار کنند. در همین حال بود که زلزله اتفاق افتاد. . .» اینها سطرهایی از داستان موراکامی است با این تفاوت که در زلزله استان کرمانشاه هیچ شکوفایی اقتصادی وجود نداشته و داستان کولبرهایی که با به خطر انداختن جان خود در پی لقمه نانی در نواحی کوهستانی غرب ایران هستند، به خوبی وضعیت اقتصادی این منطقه را نشان می دهد. با این همه زلزله ها نیز از جمله اتفاقاتی هستند که نظیر جنگ تاثیر قطعی بر اقتصاد می گذارند و آثار آن تا سال ها و کما دهه ها باقی است. بنابراین شایسته است که با توجه به جغرافیای زلزله خیز ایران برای مقابله با آن، با سازوکارهای اقتصادی و تدوین برنامه ها و راهبردهای بلندمدت چاره اساسی اندیشید، چه آنکه متاسفانه تدبیرها در رابطه با زلزله در ایران هنوز مقطعی، ناسنجیده و ناکارآمد هستند.
چنانکه عیان ترین چهره ای که در زلزله اخیر غرب ایران اتفاق افتاد و در عکس ها و تصویرهایی که از مناطق زلزله زده سرپل ذهاب و گیلان غرب منتشر شده، تصویر خانه های به ظاهر تازه سازی است که در اثر زلزله از بین رفته اند؛ فروپاشی خانه هایی که مقاوم نبوده و از ساخت و ساز اصولی برخوردار نبوده اند و به نظر می رسد که شدت ابعاد این فاجعه نه بر اثر قهر طبیعت بلکه بیشتر بر اثر فقر مصالح ساختمانی و عدم ساخت وساز اصولی در خانه های مسکونی بوده است.
