مشق شمشیر یا طرح تدبیر

کیاست – مهدی محمدی - خلیج فارس اگرچه در مکاتبات بین المللی با پرشین گلف شناخته می شود اما 6 کشور دیگر نیز به جز ایران در آن حضور دارند که در معادلات اقتصادی جهان و بازار انرژی آن از اهمیت زیادی برخوردارند. سوای از پیشینه تاریخی این حوزه تمدنی که با نام ایران گره خورده، کشورهای حاشیه خلیج فارس به دلیل نقشی که در تامین نفت و گاز جهان دارند، حجم عظیمی از ثروت را در اختیار دارند که آنها را به طور پیوسته در صدر مقاصد سرمایه گذاری، صادرات کالا و تجارت بین المللی قرار داده است.

به جز عراق که تا رسیدن به ثبات اقتصادی و اتخاذ راهبردهای کلان بلندمدت، راه زیادی در پیش دارد، دیگر کشورهای این حوزه، کم و بیش راه خود را پیدا کرده اند. این پنج کشور که اعضای شورای همکاری خلیج فارس نیز هستند، در بسیاری موارد منافع مشترک دارند، وجود ذخایر عظیم نفت و گاز در این حوزه باعث شده تا کلان روند حاکم بر آینده کشورهای مذکور حول محور تامین انرژی برای بازارهای جهانی تعریف شود.

کویت، عربستان و عراق به همراه امارات متحده از این حوزه جزو تولیدکنندگان برتر نفت جهان هستند، آنها در کنار عمان و قطر، نزدیک به 27 درصد نفت جهان را تولید می کنند، همین عدد نشان دهنده اهمیت نقش این کشورها در اقتصاد جهانی است.

از سوی دیگر، حوزه خلیج فارس به جز عراق و ایران، از حیث دیگر منابع طبیعی و همچنین شرایط اقلیمی چندان غنی و مساعد نیست، وابستگی تمامی این کشورها به واردات مواد غذایی در کنار نیاز روزافزون جوامع آن به فناوری های روز و محصولات صنعتی، آنان را تبدیل به بازار گسترده مصرف در جهان کرده است. جمعیت کم و درآمدهای بالا در کنار سبک زندگی مصرف گرایانه و آشنایی بنیادی و تاریخی این جوامع با تجارت، از آنها بازاری پر ارزش برای مصرف کالاهای ساخته شده و کشاورزی درست کرده است.

با این شرایط، امروزه کشورهای حوزه خلیج فارس جزو شرکای درجه اول کشورهای صنعتی و همچنین اقتصادهای نوظهور جهانی هستند که بسیاری از شرکت های چندملیتی یا غول های تولید صنعتی در دنیا برای جذب سرمایه های هنگفت آنها رقابت می کنند، همچنانکه دلالان اسلحه همه تلاش خود را برای آخرین محصولات کارخانجات اسلحه به این کشورها نشان می دهند.

سطور بالا در نظر اول ترسیم کننده تصویری مصرفی، غیر مستقل و نیازمند از کشورهای عربی حوزه خلیج فارس است، همان تصویر رایج در رسانه های غربی که آنان در نقش شیوخ پولدار، زن باره و دارای بلاهت بسیار با دشداشه های سفید نشان می دهد، منطقه ای که به مثابه گاوی شیرده، منابع خود را صرف خرید اسباب بازی های گرانقیمت می کند و حساب جاری کشورهای غربی به شمار می روند.

این تصویر مغلوط و ناقص از حوزه خلیج فارس، بخش زیادی از افکار عمومی در ایران را نیز تحت تاثیر خود قرار داده و حتی بخشی از جامعه نخبگان کشور را نیز در مورد آنها به اشتباه افکنده است، تصوری که کشورهای عربی خلیج فارس را بهشت رفاه و درآمدهای بادآورده می داند و آنان را فاقد هرگونه دوراندیشی و سیاست ورزی می پندارد که در بیابان های خود به مدد ثروت بی زحمت، آسمان خراش های بلندمرتبه می سازند.

اما اگر کسی از نزدیک و حتی با توجه به آمار و اطلاعات منتشر شده از سوی مراکز آمارگیری جهانی به شاخص های اقتصادی و اجتماعی این کشورها نگاه کند، تصور غلط او از حوزه عربی خلیج فارس متزلزل خواهد شد. به همین منظور کویت را در نظر بگیرید.

* کویت

موسسه نفت این کشور جزو 500 کشور برتر در رتبه بندی جهانی با مقام پنجاه و هفتم است، این موسسه و شرکت های زیرمجموعه آن در شراکت با تعداد زیادی از موسسات تامین انرژی در اروپا، مالک شبکه گسترده‌ای از ۴٫۴۰۰ جایگاه سوخت پمپ بنزیندر ۶ کشور ایتالیا، دانمارک، بلژیک، هلند، لوکزامبورگوسوئد به شمار می رود و چندین پالایشگاه بزرگ دیگر را نیز در نقاط جهان در تملک خود دارد.

همچنین این کشور توانسته با سرمایه گذاری های بلندمدت خود در صنایع پیشرفته، شرکت های بین المللی حمل ونقل و بانک های معتبر جهانی، سبد متنوع و باارزشی از سهام آنها را به خود اختصاص دهد. این کشور که بعد از حمله عراق بخش اعظم زیرساخت های اقتصادی و شهری خود را از دست داده بود، با یاری گرفتن از مشاوران با تجربه در سطح جهانی، توانست در مدتی کمتر از 12 سال اقتصاد خود را بازسازی کند.

این کشور علاوه بر سرمایه گذاری در صنایع پایین دستی نفت از پرورش نیروی انسانی خود غافل نمانده و نسل جدید کویت با گذراندن تحصیلات خود در دانشگاه های معتبر جهان، خود را برای زیستن در هزاره سوم آماده کرده اند. هرچند جوامعی مانند کویت به شدت مصرف گرا هستند اما جمعیت پایین و درآمد بالا در کنار سرمایه گذاری تجاری و گسترش پیوندهای اقتصادی با سراسر جهان، چشم انداز مثبتی از توسعه برای کویت نشان می دهد و به دلیل ارزش بالای پول ملی کشور، مزیتی نسبی در واردات ارزان تر و خرید سهام شرکت های پرقدرت و فعال بین المللی را برای آنها فراهم کرده است.

* قطر

کشوری کوچک با ذخایر گسترده گازی که با سیاست های ظریف خود در منطقه توانسته این شبه جزیره کوچک را به مرکزی برای حضور طیف های مختلف سیاسی جهان اسلام و تاثیر گذار در افکار عمومی جهان تبدیل کند، کسی نیست که مجموعه چند رسانه ای الجزیره را نشناسد یا تبلیغات خطوط هوایی آن را در هر مسابقه یا رویداد معتبر ورزشی جهان ندیده باشد. این کشور توانسته با استفاده از فناوری های پیشرفته ای که به مدد جذب سرمایه های خارجی وداخلی وارد قطر شده است یکی از بزرگ ترین صادرکنندگان گازمایع در جهان باشد که ارزش افزوده به مراتب بالاتری در مقایسه با صادرات گاز طبیعی از طریق خط لوله دارد و از اتفاق مشتری های بیشتری نیز در کشورهای اروپایی وآمریکا دارد.

قطر در دو دهه گذشته همچنین سرمایه گذاری بسیاری در زمینه توسعه منابع انسانی و آموزش شهروندان خود انجام داده که نتیجه آن را می توان به صورت حضور جوانان قطری در موسسات مالی و اقتصادی بین المللی دید. میزبانی جام جهانی 2022 از دیگر نقاط قوت این کشور محسوب می شود که توانسته علاوه بر سرمایه های مادی، سرمایه انسانی عظیمی را در این کشور جذب کند که در آینده خود را در انباشت تجربه مدیریتی نشان خواهد داد و خواهد توانست نام قطر را به مثابه یک برند معتبر در زمینه اجرای پروژه ها و برنامه ریزی رویدادهای بین المللی تثبیت کند.

البته قطر با امارات متحده عربی و عربستان سعودی در چند مورد دارای اختلافات مرزیست و هم اکنون تحت فشار تحریم های منطقه ای ائتلافی به رهبری برادر بزرگ خود یعنی عربستان قرار دارد. تحریم هایی که تا کنون به دلیل پشتوانه قوی مالی و ابزارهای جایگزینی که در اختیار آن کشور قرار داشته، نتوانسته تاثیر چندانی از خود به جا بگذارد و میزبانی قطر از پایگاه های نظامی آمریکا باعث شده تا ایالات متحده کماکان برای رفع اختلافات در درون شورای همکاری خلیج فارس حضور داشته باشد.

با این همه سیاست قطر در تنوع بخشی به اقتصاد خود و در پیش گرفتن عملگرایی در سیاست خارجی به این کشور فرصت می دهد در صورتی که نقش خود را از حامی جنبش ها و انقلاب ها بودن، دوباره به حامی صلح برگرداند (مانند آنچه پیش از بهار عربی وجود داشت) طی چند دهه آینده به پیشرفت خود ادامه داده و علاوه بر بهره مندی از مزایای سیاست ظریف خود، از خطراتی که دولت های ذره ای را تهدید می کند برکنار بماند.

* بحرین

این کشور اما در حال حاضر ضعیف ترین حلقه از زنجیره کشورهای عربی حوزه خلیج فارس است، جزیره ای با مشکلات روزافزون امنیتی و شکاف فزاینده بین شهروندان و حاکمان! کشوری که به یُمن پیشرفت های دو دهه گذشته خود در جذب سرمایه گذاری های خارجی و تربیت نیروی انسانی ماهر و آشنا با فناوری های روز، توانسته بود فضای کسب وکار را بهبود بخشیده و سطح آموزش و پرورش را بهبود ببخشد، ناگهان در کوران حوادث پسابهارعربی گرفتار دور پایان ناپذیری از درگیری های داخلی شد که نظام حاکم بر آن را به سمت بسته تر سوق داد.

این جزیره که زمانی از مراکز بزرگ صید مروارید به شمار می رفت، اکنون در زیرشاخص‌هایی از قبیل محیط اقتصاد کلان و آمادگی تکنولوژیک نسبت به گذشته بهبود پیدا کرده، اما در حوزه‌هایی مانند امنیت، بودجه، نوآوری و اندازه بازار همچنان با چالش‌های جدی مواجه است.

صندوق بین المللی پول، کسری بودجه 2018 در بحرین را 11.6 درصد برآورد کرده و پیش بینی ها حاکی است که میزان استقراض این کشور در سال 2019 میلادی، به 100درصد تولید ناخالص داخلی آن برسد که با توجه به شرایط شکننده این کشور، اصلا خبر خوبی برای حاکمان این کشور نیست.

همچنین گزارش سازمان شفافیت بین‌المللی به این نکته اشاره دارد که بحرین نسبت به سال 2011 شاهد رشد قابل ملاحظه در فساد اقتصادی است. موسسه استاندارد اند پوور، بانک مرکزی بحرین را جزو بدترین بانک‌ها در کشورهای جهان می‌داندو همه اینها در حالی است که بحرین پیش از 2011 توانسته بود در شاخص های چون نفوذ فناوری اطلاعات مقام اول را در میان کشورهای عربی به دست بیاورد و در کارآفرینی رتبه یازدهم جهان را به خود اختصاص دهد.

پیشتر بحرین که تنها در روز 200 هزار بشکه نفت صادر می کند؛ از دیدگاه اقتصاددانان کاندیدای خوبی برای تبدیل شدن به اقتصادی نوظهور و فعال شناخته می شد اما با روند فعلی و تعمیق شکاف های اجتماعی در آن، تا بازگشت به روزهای خوب خود فاصله بسیاری دارد.

رقابتی و متنوع؛ امارات متحده عربی

بهشت سرمایه گذاران در خاورمیانه کشوری است که توانسته با سیاست های چندگانه سازه انگارانه در خاورمیانه و جهان، خود را حافظ اقتصاد آزاد و مدافع تنوع فرهنگی نشان دهد. این کشور یکی از محورهای توسعه اقتصادی خود را ایجاد فضایی برای جذب گردشگر از همه جای دنیا و ارایه انواع خدمات به آنها قرار داده است. در این راه، امارات توانسته با شناسایی حلقه های تو در توی بازار گردشگری، خود را مقصدی سودآور به همراه تنوع در بازارهای خرید و محیطی با رویدادهای فراوان برای گردشگران نشان دهد.

این کشور اخیرا تلاش کرده تا طی یک برنامه بلندمدت، یک میلیون کد نویس در جهان عرب را تربیت کند، آمادگی این کشور برای پذیرش پارادایم های نو در اقتصاد و بازار فناوری، باعث شده تا این مجموعه از چند امیرنشین، با نام رقابتی ترین اقتصاد خاورمیانه شناخته شود.

حضور دانشگاه ها و کالج های معروف جهان در امارات متحده عربی به همراه سرمایه گذاری عظیم آن در آموزش نیروی انسانی باعث شده تا امارات هر سال در شاخص های آموزشی، دسترسی به اطلاعات و آموزش مهارت به کارآموزان، رتبه های بالایی در سطح جهانی کسب کند.

قوانین سرمایه در امارات سال هاست که سهل تر از همه نقط خاورمیانه است، این کشور تلاش کرده کارویژه های متفاوت و البته مکمل اقتصادی برای نقاط مختلف تعریف کند و با ایجاد بنادر و تاسیسات مجهز، پایگاه صادرات مجدد انواع کالا در خاورمیانه و شمال آفریقا باشد.

بهره گیری از متخصصان بدون توجه به نژاد یا خصوصیات فرهنگی آنان یکی دیگر از نقاط قوت امارات متحده عربی است که درکنار نسل جدید از شهروندان تحصیل کرده اماراتی و چرخش مثبت نخبگان در سطح میانی اقتصاد که بر مبنای قوانین بازار آزاد صورت می گیرد، نشانه ای از حرکت این کشور برای تبدیل شدن به بخشی از دهکده جهانی و تحقق رویای جهان شهری در آن است.

حضور دفاتر اصلی بسیاری از شرکت های فعال در حوزه فناوری، مارکتینگ و تولید محصولات هایتک، باعث شده تا امارات مقصدی چند جذاب، چند منظوره و با ثبات به نظر برسد و در غیاب رقیب شمالی خود، هر روز به توسعه گردشگری، بنادر، صنعت کشتیرانی و ارتقای سطح فناوری مشغول باشد. آینده نشان خواهد داد، متنوع سازی اقتصادی و فاصله گرفتن از نفت به مثابه بودجه جاری و صرف کردن آن در زیرساخت ها به همراه اتخاذ سیاست های غیر تنش­زا و ثبات در تصمیم گیری های اقتصادی، این را کشور را از در غلطیدن به رکود و پسرفت باز میدارد.

* عمان، آسوده بر کناره هرمز

رتبه جهانی عمان در شاخص رقابت پذیری طی دوره گذشته چهار پله بهبود یافت و به 62 رسیده است. بهبود محیط اقتصاد کلان و ارتقای شاخص‌های آموزش عالی جزو مهم‌ترین عوامل این صعود هستند. عمان همچنین از نهادها و زیرساخت‌های قوی و مناسبی برخوردار است.

این کشور که با یک میلیون بشکه در روز، صادرکننده بیست و پنجم نفت در دنیاست اما اکنون دیگر یک اقتصاد تک محصولی به شمار نمی رود. عمان سال هاست که تلاش می کند با برنامه های بلندمدت از وابستگی خود به درآمدهای نفتی بکاهد. حرکت عمان به سمت جذب سرمایه گذاری های خارجی با تدوین قوانین مالیاتی بسیار آسان گیر همراه بوده که بیشتر در زمینه احداث بنادر و صنایع گوناگون در این کشور بوده است.

عمان در چند دهه اخیر توانسته خود را از تنش های سیاسی و نظامی در کل منطقه دور نگه دارد و به امور داخلی خود بپردازد. عمانی ها که سوابق بسیاری در دریانوردی و تجارت دارند، اکنون نیز تلاش می کنند تا با احیای ناوگان کشترانی خود، نقشی بزرگتر در حمل ونقل کالا از بنادر مختلف این کشور به خصوص بندر جدید صحار ایفا کند.

ترکیب جمعیتی در سلطان نشین امارات تقریبا یکدست است و خبری از درگیری های فرقه ای در آنجا نیست، بهار عربی در عمان تاثیری نداشته و انتظار می رود این ثبات فعلا ادامه پیدا کند.

گردشگری و احیای میراث فرهنگی از محورهای تلاش عمان برای تنوع بخشی به اقتصاد خود است که با توجه به موقعیت جغرافیایی خاص آن، هدفی دور از دسترس نیست و به نظر می رسد که با پیوستن عمان به زنجیره اقتصاد جهانی و حفظ سیاست های بی طرفانه در منطقه، می توان امیدوار بود تا این کشور خود را به چشم اندازش برساند و از اقتصاد مبتنی بر نفت به طور کامل رهایی یابد.

همه چیز اینجاست؛ عربستان سعوی

پدر معنوی جهان عرب که حاکمان آن خادمین حرمین شریفین شناخته می شوند، کشوری با ذخایر عظیم نفتی که با چهار کشور دیگر حوزه خلیج فارس مرز زمینی دارد. این کشور نیروی نظامی بزرگی در حوزه خلیج فارس دارد و از متحدان اصلی غرب در منطقه به شمار می رود.

اقتصاد عربستان کماکان بر محوریت نفت است و تولید ده میلیون بشکه ای آن، تضمینی برای بازار انرژی و وزنه ای برای کاهش یا افزایش قیمت آن به شمار می رود.

این کشور با مشکلاتی بزرگی در توزیع درآمد و ثروت در سراسر پهنه خود مواجه است، اقتصاد تک محصولی و فساد اقتصادی در کنار بسته بودن جامعه باعث شده تا عربستان سعودی همواره مستعد برخی اختلافات باشد، چنانچه این اختلافات به صورت درگیری های منطقه قطیف و یا تنش هایی که در خانواده سلطنتی نیز منتهی شده است.

درآمدهای بالای نفتی در چند دهه گذشته، عربستان سعودی را از پرداختن به زیرساخت های اقتصاد مدرن و متنوع بازداشت و همزمان با اوج گیری بهار عربی، غلط بودن سیاست های پیشین، عیان شد.

با مرگ ملک عبدالله و به قدرت رسیدن ملک سلمان دوره جدیدی در عربستان رخ داده است، سیاست های این کشور که پیشتر کمتر مداخله جویانه بود، با قدرت گرفتن جناح وابسته به ولیعهد جوان این کشور راهبردهای مداخله محور جای خود را به رویکرد مذاکره محور پبشین داد که در حمله به یمن، سوریه و دخالت در امور داخلی لبنان قابل مشاهده است.

اما در سوی دیگر، عربستان طرح های بزرگی برای توسعه اقتصادی خود در نظر دارد، تنوع بخشی به اقتصاد از طریق گسترش کشت گلخانه ای، گردشگری و ایجاد مناطق صنعتی متعدد، راه کارهای این کشور برای برون رفت از اقتصاد تک محصولی است.

در حال حاضر واگذاری بخشی از سهام آرامکو (یکی از بزرگترین شرکت های نفتی جهان) در برنامه دولت این کشور قرار دارد و عربستان در نظر دارد در ناحیه مرزی خود با مصر و فلسطین اشغالی پروژه ای با نام نئوم را برای ساخت جهان شهری مدرن با 500 میلیارد دلار سرمایه گذاری احداث کند.

عربستان اما به دلیل تصمیمات خود در حوزه های مختلف نظامی و امنیتی تحت فشار قرار دارد، اتهامات جدی جنایات جنگی یا حقوق بشری علیه نظام حاکم بر آن کشور، تلاش های هیات حاکمه جدید سعودی برای آشتی دادن افکار عمومی جهان را با عربستان به شکست کشانده است.

با این حال هنوز مقام دوم تولید نفت در جهان را عربستان یدک می کشد و پیوندهای عمیق امنیتی آن با ایالات متحده و بریتانیا قابل کتمان نیست، پتانسیل های بسیاری در گردشگری و احیای میراث فرهنگی برای دولت این کشور وجود دارد که در صورت کاهش تنش های منطقه ای و بازگشت به سیاست اصلاح و مذاکره می توان به بازگرداندن زعامت جهان عرب به آن کشور موثر باشد و قدرت نرم آن را احیا کند.

خلیج فارس، میان اوج و حضیض

با همه آنچه گفته شد، کشورهای عربی خلیج فارس در اوایل قرن بیست و یکم، این توانایی را دارند تا با ایجاد فضایی بدون تنش و مشارکت راهبردی با یکدیگر در تامین امنیت منطقه، ضمن کاستن از خطر وقوع وضعیت آنارشیک در خلیج فارس، به توسعه انسانی خود بپردازند.

نباید از یاد برد که کشورهای عضو پیمان همکاری خلیج فارس، همگی دارای ریشه های عربی هستند و جنگ خانگی مشق شمشیر آنهاست، آنان توانایی تبدیل شدن به یک اتحادیه خاص اقتصادی و امنیتی را دارند. جمعیت پایین و درآمد سرانه بالا از جمله عواملی است که باعث شده تا امیدها برای توسعه انسانی در این منطقه بیشتر شود و دور نیست اگر روزی چشم ها را باز کنید و این حوزه را مملو از تاکسی های پرنده و ابزارهای فناوری پیشرفته ببینید که در تخیل بسیاری هم نمی گنجد.