کیاست - شهباز شریف - می خواندیم که سهراب گفته: آب را گل نکنیم اما این روزها آبی نمانده که گل کنیم بلکه باید گل بر سر کنیم. همه محققان و نخبگان کشور وقتی صحبت از خشکسالی می شود، یک چیز را یادآوری می کنند و آن خلاقیت نیاکان ما در هزاره های گذشته است که در برابر خشکسالی، قنات و کاریز را ابداع کردند و منابع محدود آب را مدیریت می کردند، آیا این تمام چیزی است که می توان گفت؟ اگر سری به مراکز تحقیقاتی کشور، کتابخانه دانشگاه ها و مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری بزنید با نتایج صدها طرح و برنامه تحقیقاتی مواجه خواهید شد که در آنها، مسایل، مشکلات و چالش های پیش روی کشور تبیین شده، گزارشات متعددی مورد بررسی قرار گرفته و پیشنهادات گروه های تحقیقاتی و پژوهشی برای حل یا گذر از بحران ها ارایه شده است.
در این میان ابرچالش تغییرات اقلیمی در چند سال گذشته مورد توجه بسیاری قرار گرفته است، بروز کم آبی، تغییر الگوی بارش، افزایش دما، بالا رفتن رطوبت هوا در جنوب کشور و فرونشست دشت ها از جمله پیامدهای این ابرچالش است که اگر زمانی، در قالب مساله باید مورد توجه قرار می گرفت، امروز به مرز بحران رسیده اند.
اما آیا چنین چالش و بحران هایی غیرقابل پیش بینی بوده است؟ نگاهی به آرشیوهای خاک گرفته وزارتخانه های نیرو یا کشور نشان می دهد که از حداقل 5 دهه قبل، هشدارهای بسیاری در این زمینه داده شده بود، طرح ایران رود یکی از همان راه حل های ارایه شده برای مقابله با بحران های آبی کشور در آینده مورد نظر طراحان آن بوده است که امروز کشور شاهد آن آینده است.
این طرح که بر انتقال آب از سواحل جنوبی و رساندن آن به کویر مرکزی سخن می گوید، با نقایص زیادی روبرو است و در برابر بسیاری از پرسش ها مسکوت است و نتوانسته درباره تاثیرات زیست محیطی خود یا نحوه تامین هزینه ها و حتی مشکلات فنی و اجرایی پاسخ مناسب ارایه دهد. طرح انتقال آب خزر به سمنان که هم اکنون نیز دنبال می شود، برگرفته از همان ایده ایرانرود است.
پرسش اینجاست که وقتی تغییرات اقلیمی به در منازل شهروندان رسیده است، مسوولانی که با رای مردم و تعهد به حفاظت و صیانت از زیست پایدار آنها، به پست و مقام رسیده اند، در برابر این ابرچالش ها چه می توانند بکنند؟ آیا دولت و مجموعه سازمان های متولی تامین آب یا نهادهای برنامه ریز برای پر کردن صندلی ها و هشدار دادن به شهروندان در مورد لزوم صرفه جویی انتخاب شده اند یا برای حل مساله و جلوگیری از تبدیل شدن آن به بحران خود را در معرض رای مردم قرار داده اند؟
بسیاری از طرح ها همچون ایران رود و نمونه های مشابه آن، هزینه و زمان زیادی می طلبند، به غیر از دولت که بزرگترین کارفرما و ثروتمندترین سرمایه دار است چه کسی می تواند تامین مالی و لجستیک این پروژه ها را بر عهده بگیرد و اگر دولت خود را مثابه یک بنگاه اقتصادی نبیند با احتساب منافع پرشمار چنین طرح هایی در سطح ملی به انجام آن خود را متعهد خواهد دید.
با همه این اوصاف، راهکارهای تامین آب و انتقال آن با صرفه اقتصادی هم وجود دارد، ایران بعد از عربستان سعودی، بالاترین بازده انرژی خورشیدی و مناسب ترین تابش با تعداد روزهای آفتابی پرشمار را دارد. برای تامین انرژی مورد نیاز آب شیرین کن ها می توان از تابش آفتاب و همچنین جریان باد استفاده کرد. یکی از مناسب ترین مناطق کشور برای ساخت مزرعه های خورشیدی، منطقه سیستان و بلوچستان است، بادهای صد و بیست روزه سیستان، در کنار اقلیم آفتابی شرایطی را فراهم آورده تا انرژی مورد نیاز را بتوان به صورتی بهینه از این دو نیرو تامین کرد. همچنین سواحل گسترده مکران در مجاورت دریای عمان می تواند پایگاه خوبی برای پرپایی آب شیرین کن ها باشد و نگرانی ها از بابت پسماند نمکی مانند آنچه در مورد دریای خزر وجود داش را رفع کرد.
انتقال آب از جنوب به مناطق مرکزی، استان های کرمان، یزد، خراسان جنوبی به این طریق، ضمن جلوگیری از احتمال مهاجرت ساکنان چند استان یادشده، استان سیستان و بلوچستان را نیز از معضل بیکاری و بی آبی نجات می دهد، چنین طرح هایی گرچه بارها بر روی کاغذ آمده اما هنوز اراده محکمی برای اجرای آن وجود ندارد، منتقدان چنین پروژه های بزرگی، با بزرگنمایی جزییات و بدون ارایه راه حل بدیل، تنها از هزینه ها و مشکلات آن سخن می گویند در حالی که در سراسر دنیا، هنر، یافتن راه حل های خلاقانه برای حل چنین مشکلاتی است وگرنه با حجم بحران های پیش رو، نشستن و قافیه ساختن از آه و ناتوانی، از عهده هر کسی برمی آید.
تمام اینها را باید در مقابل حرکت هایی دید که کشورهای همسایه با شناخت وضعیت تغییرات اقلیمی خود در پیش گرفته اند، عربستان سعودی برای تامین برق خورشیدی قراردادی بلندمدت با یک کمپانی ژاپنی منعقد کرده که در آن از فناوری پیشرفته کوره خورشیدی و نمک مذاب استفاده خواهد شد یا قطر و امارات متحده عربی، طرح های جسورانه و خلاقانه ای را در جهت استفاده از انرژی های جایگزین سوخت فسیلی، به پیش می برند، در ضمن اینکه تامین مالی این پروژه ها با حضور سرمایه گذاران و ارایه تسهیلات بلندمدت از سوی نهادهای مالی بین المللی انجام می شود، امری که در کشور ما با توجه به شرایط خاص آن، حداقل در وضعیت امروز تا حدی مشکل به نظر می رسد.
از انرژی خورشیدی برای استحصال آب شیرین که بگذرید به مبحث لزوم استفاده بهینه از آب موجود و راه کارهای آن خواهید رسید، صرفه جویی و درست مصرف کردن یا مصرف بهینه کلیدواژه هایی هستند که در خاطره جمعی ایرانیان حضور دارند اما چگونه و با چه ابزاری می توان به آن دست یافت؟ راه حل کوتاه مدتی به طور کلی وجود ندارد، ولی نظام آموزشی همگانی کشور و مراجع تاثیرگذار فکری می توانند با جدیت بیشتری در نهادینه کردن هنجارهای مصرفی، آگاهی شهروندان از اقلیم و واقعیت ها و همچنین نحوه مصرف درست آب را در قالب های جذاب، عملی و آموزنده افزایش دهد.
نهادهای مدنی و تشکل های غیردولتی نیز این قابلیت را دارند تا در مناطق مختلف شهری و روستایی ضمن کمک به شناسایی و احصای نحوه هدر رفت آب و روش های رفع آن، نیروی پیشرویی برای ارتباط با شهروندان در جهت آموزش مصرف بهینه آب باشند، دولت و ارگان های زیرمجموعه آن به جای شعار استفاده از ابزارهای کاهنده مصرف، ضمن برخورد با هدردهندگان بزرگ آب و تنظیم نظام نامه های مصرف آب در بخش عمومی متناسب با اقلیم محلی، از ظرفیت تولیدکنندگان داخلی برای تجهیز منازل، اماکن تجاری و اداری، صنایع و تاسیسات عمومی استفاده کنند و بخشی از هزینه های آن را از محل کاهش مصرف آب، اسپانسرها و تمهیدات حمایتی تامین کنند.
اما آیا این تمهیدات برای رسیدن به تامین پایدار نیازهای آبی کافی است؟ برای پاسخ باید به حجم هدر رفت آب در بخش کشاورزی نگاهی کرد، مصرف حداقل 70 و بنا به برخی برآوردها، 90 درصد آب استحصال شده به مصرف بخش کشاورزی می رسد، اما بهره وری 35 درصدی، روش های سنتی آبیاری در کنار هدر رفت آب در سیستم های انتقال آب به خصوص کانال های روباز از طریق نشست در زمین و تبخیر از عواملی است که مصرف آب نسبت به تولید را افزایش داده است. در سال های اخیر، کشاورزان مناطقی از کشور توانسته اند با اصلاح روش های کاشت، تغییر شیوه آبیاری و انتخاب محصول مناسب و متناسب با اقلیم، محصول بیشتر با مصرف آب کمتر را برداشت کنند اما هنوز بخش اعظمی از کشاورزی ایران درگیر کشت سنتی، آبیاری غیرعلمی و کاشت محصوات نامتناسب با اقلیم است.
نگاهی به تجربه های دیگر کشورها نشان داده، ابزارهای مالیاتی و تنظیم بازار تقاضای آب از طریق پایش عوامل میزان آب در دسترس، زمین های قابل کشت و احصای مزیت های هر محصول نسبت به اقلیم می تواند با یک نظام جامع مشارکتی بین وزارت خانه های جهاد و کشاورزی، وزارت کشور و زیرمجموعه های استانی آنها همراه با کشاورزان، میزان محصولات تولیدی را کنترل کند، هزینه کشت های خارج از معافیت های مالیاتی را بر عهده بازار بگذارد و با واقعی شدن قیمت آب، زمینه توجیه اقتصادی صنایع جانبی فعال در بهینه سازی مصرف آب را فراهم کند.
امروز البته دوران راه حل های تک بعدی و بخشی نگر گذشته است، با همه توانایی بالقوه ای که بهینه سازی مصرف آب از خود نشان می دهد، استفاده از فناوری های پیشرفته برای افزایش حجم بارش های کشور هم می تواند به افزایش تاب آوری منابع آبی کشور کمک کند، ایجاد یک سیستم واکنش سریع برای اطلاع از مکان و زمان حضور ابرهای باران زا و بارور سازی به جای حرکت های فصلی و جسته گریخته، علی رغم راندمان حداکثر ده درصدی در افزایش میزان بارش ها، کمکی قابل توجه برای جلوگیری از تبدیل تنش های آبی به بحران خواهد بود.
با این همه، آب چالش اصلی حیات سرزمین ایران است، نامش مساله باشد یا بحران و حتی ابرچالش! وقتی نباشد، دیگر جایگزین ندارد، پس اگر قرار به حل آن باشد، باید همه وجوه و ابعاد آن مورد بررسی قرر بگیرد و راه حل های ارایه شده به نقد، قضاوت و پالایش نخبگان گذاشته شود تا بهترین مجموعه از اقدامات برای گذر به تامین پایدار آب برگزیده و اجرا شوند در غیر این صورت کابوس بی آبی مدت هاست راه خود را به بیداری یاد گرفته است.
