اقتصاد مقاومتی؛ یک کلّ فراگیر در تجلي هویّت کشور

عباس زماني- ظهور انقلاب اسلامی در خاورميانه، شکل جدیدی از حکومت در دنیا را پدیدار نمود که در صدد استقلال داخلي و آزادي از سلطه بيگانگان بود و نه تنها سر سازگاری با استکبار را نداشت بلکه آغازگر مبارزه با استکبار بود و همين دليل کافي بود تا نظام سلطه جهانی با تمام قوا به مبارزه با انقلاب برخیزد.

تحميل يک جنگ ناخواسته و خانمان سوز بر ايران و کارشکني هاي متعدد در به زانو در آوردن اين ملت انقلابي، گوشه اي از بد انديشي و عداوت استکبار جهاني با انقلاب اسلامي ايران بود اما از آنجا که اين جنگ هشت ساله نتوانست اهداف کشورهاي سلطه گر را در سرکوب انقلاب محقق نمايد، با پایان یافتن جنگ و عدم پیروزی استکبار در زمینه های نظامی، تهاجمات به عرصه های دیگرکشیده شد.

یکی از این عرصه ها که خصوصا در سال های اخیر با تهاجمات گسترده همراه بوده است، عرصه اقتصادی است. بنابراین انقلاب اسلامی مکلف به نوآوری و نظریه پردازی و الگو سازی در عرصه های جدید اقتصادی است. به جرات مي توان ادعا کرد؛ هر کشوری که عَلَم استکبار ستیزی را برپا کند، نیازمند چنین الگوهایی است.

 در اين راستا  یکی از مفاهیم کليدي مبارزه با استکبار و نظام سلطه، مقاوم سازي و توانمندسازي اقتصاد و تحقق «اقتصاد مقاومتی» است.

اقتصاد مقاومتی چیست؟

برای مفهوم اقتصاد مقاومتی، تعاریف متفاوتی ارایه شده که هر کدام از جنبه ای به این موضوع نگاه کرده اند.

بنا به تعریف برخی از اقتصاد دانان از اقتصاد مقاومتی، این نوع اقتصاد معمولا در رویارویی و تقابل با اقتصاد وابسته و مصرف کننده یک کشور قرارمی گیرد که منفعل نیست و در مقابل اهداف اقتصادی سلطه، ایستادگی نموده و سعی در تغییر ساختارهای اقتصادی موجود و بومی سازی آن بر اساس جهان بینی و اهداف دارد.

برای تداوم این نوع اقتصاد، باید هرچه بیشتر به سمت محدودکردن استفاده از منابع نفتی و رهایی از اتکای اقتصاد کشور به این منابع حرکت کرد و توجه داشت که اقتصاد مقاومتی در شرایطی معنا پیدا می کند که جنگی وجود داشته باشد و در برابر جنگ اقتصادی و همچنین جنگ نرم دشمن است که اقتصاد مقاومتی معنا پیدا می کند.

در این میان تعریف جامع و کامل از اقتصاد مقاومتی توسط مقام معظم رهبري در دیدار با دانشجویان بيان گرديد که فرمودند: «اقتصاد مقاومتی یعنی آن اقتصادی که در شرایط فشار، در شرایط تحریم، در شرایط دشمنی ها و خصومت های شدید می تواند تعیین کننده رشد و شکوفایی کشور باشد».

همچنين معظم له در دیدار نوروزي سال جاري در جمع مسوولان کشور ضمن تاکيد بر موضوع اقتصاد مقاومتي بيان نمودند: «اقتصاد مقاومتی یک کلّ فراگیر است که از عرصه علمی تا عرصه‌ فعالیت های فنّی، تا عرصه‌ خدمات، تا عرصه‌ بازرگانی و صادرات و واردات، تا عرصه‌ آموزش در دانشگاه‌ها و دبیرستان‌ها، همه را شامل می‌شود... اقتصاد مقاومتی اثباتی دارد و نفی‌ای. اثباتش همین است که ما یاد بگیریم که به سمت تولید داخلی رو بیاوریم...».

ايشان همچنين تاکيد نمودند: «اقتصاد مقاومتی معنایش این است که انقلاب نشان بدهد که هویّت درونی این کشور و این ملت قادر است خود را اداره کند و رشد بدهد و تعالی بدهد. این معنای اقتصاد مقاومتی [است]. این باید تحقق پیدا کند».

مروري بر منويات مقام معظم رهبري(مدظله العالي) در تحقق اقتصاد مقاومتي

به طور کلی مي توان تاکیدات مقام معظم رهبری بر مقاوم سازی اقتصاد و توانمند سازی درونی اقتصاد را از اواسط دهه 80  شمسي مشاهده نمود.

بررسی های سخنان مقام معظم رهبري(مدظله العالي) در اين باب نشان مي دهد که با وجود اينکه در سال  1386 اقتصاد کشور در سطح بین الملل، تقریبا در بهترین وضعیت خود به سر می برد و دولت می توانست مقادیر بسیار زیادی نفت را با قیمت نسبتا بالا بفروشد و کشورهای غربی نيز به جهت بحران های مالی سال 2008، آماده همکاری با ايران بودند و حتي بسياري از کالاهایی که تحریم بودیم را با قیمت مناسب در اختیار ما قرار مي دادند، ایشان در آن سال اين مفهوم را مطرح نمودند.

در چنین فضایی مقام معظم رهبري هشدار دادند که جنگ بعدی ما جنگ اقتصادی است، ولی متاسفانه به اين تذکر ايشان توجه زیادی نشد و بیشتر لطماتی که ما بعدا متحمل شدیم به خاطر این بی توجهی بود.

اما خود لفظ اقتصاد مقاومتی اولین بار در شهريور 1389 در سخنرانی رهبر معظم انقلاب در جمع کارآفرینان بيان گرديد و ايشان تاکید کردند که ما باید یک «الگوی اقتصادی مقاومتی» را اجرا کنیم.

در همین دیدار، رهبر معظم انقلاب اقتصاد مقاومتی را معنا و مفهومی از کارآفرینی معرفی و برای نیاز اساسی کشور به کارآفرینی نیز دو دلیل «فشار اقتصادی دشمنان» و «آمادگی کشور برای جهش» را معرفی نمودند.

ایشان در ادامه ادبیات اقتصاد مقاومتی را در سال های 1390 و 1391 مطرح و جوانب این نظریه را در سلسله سخنرانی هایی تبیین کردند که در نتيجه از سال 91 به بعد با یک نظریه نسبتا منسجم در حوزه اقتصاد مواجه شديم که عنوان آن را «اقتصاد مقاومتی» گذاشتند.

در اين راستا مهم ترین اتفاق در حوزه اقتصاد مقاومتی در سال 92 و با ابلاغ سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی رخ داد. پيش نويس اين سياست ها، در سال 92 آماده شده بود و بعد از چندین رفت و برگشت بین نهادهای تصمیم گیرنده مثل مجمع تشخیص مصلحت نظام، دانشگاه‌ها و اساتید دانشگاه‌ها، در نهایت بعد از تصویب در مجمع تشخیص مصلحت و اصلاحات معظم له ابلاغ گرديد.

رهبر انقلاب اسلامی بر اساس بند یک اصل ۱۱۰ قانون اساسی، در تاريخ 29 بهمن 1392 با ابلاغ سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی در 24 بند، تاکید کردند: «پیروی از الگوی علمی و بومی برآمده از فرهنگ انقلابی و اسلامی، عامل شکست و عقب نشینی دشمن در جنگ تحمیلی اقتصادی علیه ملت ایران خواهد شد، همچنین اقتصاد مقاومتی خواهد توانست در بحران‌های رو به افزایش جهانی، الگویی الهام‌بخش از نظام اقتصادی اسلام را عینیت بخشد و زمینه و فرصت مناسب را برای نقش آفرینی مردم و فعالان اقتصادی در تحقق حماسه اقتصادی فراهم کند».

 بعد از ابلاغ سیاست های کلی به فاصله چند هفته، دیدار مقام معظم رهبری با سران قوا و در جلسه اي ديگر با نزديک به450 نفر از مسوولین ارشد نظام، اعم از لشگری وکشوری انجام شد که ايشان توجیهات و دستورات اختصاصی و ضرورت ها و الزامات اقتصاد مقاومتی را مطرح نمودند.

تا این جا می توانیم بگوییم که در ابتدای سال 93 ما با یک نظریۀ اقتصادی مقاومتی مواجه هستیم که رهبر انقلاب مطرح کردند و بستر قانونی برای اجرای این الگو با ابلاغ سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی فراهم شد.

در ادامه اين فرايند، در آبان ماه 94 رئیس دفتر مقام معظم رهبری در پاسخ به گزارش ارسالي توسط معاون اول ریيس جمهوري مبني بر برنامه های ملی یازده گانه دولت برای اجرای سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، چهار توصیه مقام معظم رهبری به منظور اجرای موفق برنامه‌های اقتصاد مقاومتی را ابلاغ نمودندکه عبارتند از:

1-رویکردهای اقتصاد مقاومتی (عدالت بنیانی، مردمی بودن، دانش‌بنیانی، درونزایی و برونگرایی) در همه برنامه‌ها (از جمله برنامه ششم توسعه و بودجه سنواتی) و فعالیت‌های دستگاه‌های اجرایی حاکم گردیده و اجرای اقتصاد مقاومتی تنها منوط به این برنامه‌ها نگردد. باید اطمینان حاصل شود که کلیه اقدامات دستگاه‌ها منطبق با این سیاست‌ها است.

۲- برنامه اقتصاد مقاومتی نباید برنامه‌ای مجزا از برنامه ششم توسعه باشد. برنامه اقتصاد مقاومتی باید در قالب برنامه ششم توسعه تدوین و پیگیری گردد. در ابلاغیه سیاست‌های کلی برنامه ششم توسعه بر این موضوع تاکید شده  است.

۳ -تعیین نقش دستگاه‌های اجرایی و مناطق جغرافیایی، زمان‌بندی اجرای پروژه‌ها و اهداف کوتاه‌مدت (تا پایان دولت یازدهم)، میان‌مدت(پایان برنامه ششم) و بلندمدت(انتهای چشم‌انداز بیست ساله) صورت پذیرفته و کلیه دستگاه‌های اجرایی نسبت به آن پاسخگو شوند.

۴ -به حرکت درآوردن و تعیین نقش آحاد جامعه جهت مشارکت در فعالیت‌های اقتصادی و توانمندسازی آنها و به کارگیری کلیه ظرفیت‌های کشور به ویژه جوانان مورد توجه قرار گرفته و برنامه‌ها تنها ناظر بر بخش‌های دولتی نباشد.

پس از آن با توجه به اهمیت اقتصاد مقاومتی و نیاز توجه بیشتر به این مساله و انتخاب راه درست در تحقق این مهم، رهبر فرزانه انقلاب سال 1395 را با عنوان سال «اقتصاد مقاومتي، اقدام و عمل» نامگذاري نموده و 10 اقدام اساسی برای نجات اقتصاد کشور را در سخنان روز اول سال در حرم مطهر رضوی بیان نمودند که برگرفته و مؤکد سياست هاي کلي ابلاغي و سخنان پيشين معظم له بود.

10 اقدام اساسي براي نجات اقتصاد کشور از ديدگاه رهبري

1- تمرکز بر فعالیت‌ها و زنجیره‌های اقتصادی مزیت‌دار کشور

2- زنده کردن تولید داخلی

3- پرهیز از واردات تضعیف کننده‌ تولید داخلی

4- پرهیز از هدر دادن منابع مالی‌ای که پس از برجام باید وارد کشور شود

5- دانش‌بنیان شدن بخش‌های مهم و حساس اقتصادی

6- احیای بخشهای اقتصادی که قبلاً در آنها سرمایه گذاری شده

7- شرط انتقال فناوری در معاملات خارجی

8- مبارزه‌ی جدی با فساد، ویژه‌خواری و قاچاق در کشور

9- ارتقای بهره‌وری انرژی

10- نگاه ویژه به صنایع متوسط و کوچک

راه کارهای پيشنهادي جهت رسیدن به اهداف اقتصاد مقاومتی

آنچه مسلم است تمامي مطالب عنوان شده در اين مقاله تاکنون صرفا مبناي نظري داشته و تا تحقق کامل آن راه درازي در پيش است. علت آنکه با وجودي که مفهوم اقتصاد مقاومتي در حدود يک دهه پيش توسط مقام معظم رهبري عنوان و در طول بيش از 5 سال گذشته بارها بر اين موضوع تاکيد شده است اما معظم له در نامگذاري سال جاري با تاکيد بر اقدام و عمل در اين زمينه، از تمامي مسوولان کشوري و لشگري خواستند تا در راستاي تحقق اين مهم اقدام عملياتي به عمل آورده و اقتصاد مقاومتي را در معناي واقعي به منصه ظهور برسانند.

در اين راستا نگارنده با حفظ امانت، راهکارهايي را که در کنگره ملي اقتصاد مقاومتي با نگاه واقع بينانه و عميق به اين مساله ارایه شده است را مطرح نموده که اميد است مورد بهره گيري خوانندگان عزيز در تمام سطوح زندگي قرار گيرد.

1- نقطه شروع اقتصاد مقاومتی، سیاست گذاری برای اصلاح الگوی مصرف است. مصرف، تولید را جهت می دهد و این دو در کنار هم، جهت سرمایه گذاری را مشخص می کنند. رونق تولید داخلی و کاستن از وارداتی که می تواند به افول و کم رونقی و توقف واحدهای تولیدی داخلی منجر شود، موجب استقلال اقتصادی، قطع وابستگی به خارج و ارتقای تکنولوژی در سطح کلان تر می شود. البته باید به گونه ای عمل کرد که اقتصاد مقاومتی به معنای تحمیل فشار به مردم نباشد.

2- افزایش بهره وری در تولید، کاهش قیمت تمام شده تولیدات، کیفیت بهتر و خدمات بیشتر در رقابت با تولیدات خارجی و کاهش واردات، حمایت از تولید ملی به ویژه تولیدات استراتژیک.

3.کاهش آمار بیکاری و خشکاندن ریشه های فقر و آسیب های اجتماعی ناشی از بیکاری در جامعه.

4- فعال سازی سیستم های حمایتی پولی و مالی و بیمه ای بخش تولید برای تحرک در اقتصاد داخلی و نیز حمایت از صادرات کالاهای غیرنفتی.

5- افزایش واردات دانش فنی، خطوط تولید و ماشین آلات در ازای کاهش واردات کالاهای مصرفی با توجه به اهمیت این نوع معاملات در عصر اطلاعات، همزمان با تولید علم و تولید دانش فنی و حمایت از شرکت های دانش بنیان.

6- توجه به معضل تورم و برقراری یک نظام قابل پیش بینی و قابل مدیریت در قبال شاخص تورم و تطبیق آن با سطح حقوق و دستمزدها و نیز قیمت ارز در پیش گیری سیاست های بهینه در این فرآیند.

7- تبدیل تهدیدها به فرصت ها در روند تامین کالاها به این معنا که به محض اعمال تحریم در برخی از کالاها، شکل دهی به عزم ملی درحوزه فناوری و صنعت و تجارت برای ایجاد خود کفایی کامل یا حداقل خود اتکایی در تولید و تامین این اقلام.

8- برقراری ارتباطات خاص اقتصادی با برخی از کشورهای دوست، گسترش ارتباطات اقتصادی با کشورها و بلوک های منطقه ای و گسترش شرکای تجاری از یک شریک عمده به چند شریک کوچک تر.

9- شکل گیری روحیه جهاد اقتصادی، تولید ملی و حمیت ایرانی. ضمن آنکه برای تقویت اقتصادی ملی، دیپلماسی اقتصاد مقاومتی نیز لازم است. هدف از این نوع دیپلماسی تبیین دستاوردهای اقتصاد مقاومتی در مقابل فشارهای وارده است. فشارها در مورد کالای مصرفی و شاخص های روزمره اقتصادی وارد می شود، ولی دستاوردهای مقاومت کشور، دستاوردهایی استراتژیک و بلند مدت هستند، همچون خود کفایی در تکنولوژی ها و فناوری های برتر(هسته ای)، استقلال درسیاست خارجی و...

10- خودداری از اسراف و ضایع کردن کالاها و ذخیره سازی کالاهای اساسی در ابعاد حجیم توسط دولت و انبارهای کوچک و هدایت شده و هوشمند توسط مردم(مانند کشور سوییس) حتی در زمان صلح و آرامش جهت تامین امنیت غذایی مردم.

در پايان، اين سخن را با گزيده اي از سخنان رهبر فرزانه انقلاب به پايان برده و اميدواريم در آينده اي نزديک شاهد سربلندي، عزت و پيشرفت روز افزون ايران اسلامي در عرصه اقتصادي همچون عرصه علمي و دفاعي کشور بوده و بتوانيم اقتصاد مقاومتي ايران را به تمامي کشورهاي مظلوم و تحت سلطه جهاني صادر نماييم.

 «ما گفته‌ایم اقتصاد مقاوتی درون‌زا و برون‌گرا است. من هیچ‌وقت نگفتم دُور کشور حصار بکشیم، امّا این درون‌زایی را فراموش نکنید؛ اگر اقتصاد ملّی از درون نجوشد و فوَران نکند، به جایی نخواهد رسید. بله، تعامل با دنیا در زمینه‌های اقتصادی خیلی خوب است امّا تعامل هوشمندانه و تعاملی که معنایش درون‌زایی اقتصاد باشد. راهش این است که ملّت بِایستد، مسؤولین بِایستند و آگاهانه و هوشیارانه حرکت کنند. جوان های عزیز! به توفیق الهی و به فضل الهی، شماها خواهید دید آن روزی را که آمریکا و بزرگ‌تر از آمریکا و همه‌ متّحدین آمریکا، در قبال جمهوری اسلامی ایران هیچ غلطی نخواهند توانست بکنند».

منابع:

بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از کارآفرینان سراسر کشور، 16 / 6 / 89.

بیانات مقام معظم رهبری در دیدار دانشجویان، 16 / 5 / 91.

گزیده‌ای از بیانات در دیدار عیدانه جمعی از مسئولان کشور، 24/1/95

گزیده‌ای از بیانات در دیدار عیدانه جمعی از مسئولان کشور، 28/1/95

غفارپور، داوود و پورحاتمی، زهره(1394) اقتصاد مقاومتی، ضرورت مقاومت اقتصادی،  کنگره ملي اقتصاد مقاومتي.

لشکربلوکی، مجتبی (1395) بررسی چرایی انتخاب نام " اقتصاد مقاومتی ، اقدام و عمل " برای سال 95،  پايگاه خبري تحليلي گلستان ما